Diferencia entre revisiones de «Aragón»
m Venezuela, replaced: Perine → Pirene (3) |
|||
Linia 54: | Linia 54: | ||
== Cheografía == |
== Cheografía == |
||
{{Articlo principal|Cheografía d'Aragón}} |
{{Articlo principal|Cheografía d'Aragón}} |
||
O relieu ye de gran simplicidat: os [[ |
O relieu ye de gran simplicidat: os [[Pireneus]] y o [[sistema Iberico]] enmarcan a depresión de l'[[Ebro]]. Os [[estremos cheograficos d'Aragón]] son [[Zuriza]] ([[Ansó]], [[Chacetania]]) a o norte; [[Casas d'Arrioa]] ([[Abelluela]], [[Gúdar-Chabalambre]]) a lo sud; [[Sopeira]] ([[Ribagorza]]) a l'este; y [[Granja de Sant Pedro]] ([[Mont Reyal de Fariza]], [[Comunidat de Calatayú]]) a l'ueste. |
||
O río [[Ebro]] escana las auguas d'os ríos y ibons d'Aragón, que como o [[Río Millars|Millars]] y o [[río Turia|Turia]] desembocan en a [[Mar Mediterrania]]. |
O río [[Ebro]] escana las auguas d'os ríos y ibons d'Aragón, que como o [[Río Millars|Millars]] y o [[río Turia|Turia]] desembocan en a [[Mar Mediterrania]]. |
||
Linia 85: | Linia 85: | ||
{{Articlo principal|Cultura d'Aragón}} |
{{Articlo principal|Cultura d'Aragón}} |
||
[[Imachen:Jota aragonesa.jpg|thumb|300px|Una [[hota aragonesa]].]] |
[[Imachen:Jota aragonesa.jpg|thumb|300px|Una [[hota aragonesa]].]] |
||
D'alcuerdo con [[Julio Caro Baroja]] en Aragón bi ha dos zonas culturals prencipals: L'[[Alto Aragón]] con cultura |
D'alcuerdo con [[Julio Caro Baroja]] en Aragón bi ha dos zonas culturals prencipals: L'[[Alto Aragón]] con cultura pirenenca y a Ribera de l'Ebro y ríos grans con una cultura mediterrania asociata a una [[agricultura]] de [[regano]]. En esta zaguera bi ha clara influencia mudéchar, en bells lugars, o traxe tipico se composa d'un mocador nugato en la cabeza, calzons ubiertos, una manta a modo de faixa en a cintura y alpargatas ta os hombres. As mullers levan sayas amplas, un chustillo, calzón, calzas chupitas, toquiella, debantal y alpargatas. |
||
En o norte d'Aragón se charra l'[[idioma aragonés]] y en a parti más oriental, mugant con Catalunya, o [[Idioma catalán|catalán]]. |
En o norte d'Aragón se charra l'[[idioma aragonés]] y en a parti más oriental, mugant con Catalunya, o [[Idioma catalán|catalán]]. |
||
Linia 91: | Linia 91: | ||
O baile y canto popular ye a [[hota aragonesa]], que ye muit rasmiuda y goyosa. Se baila con muito movimiento y grans blincos. O canto gosa estar de ritmo malinconico con una nota a ormino socardona. Enantes de cheneralizar-se a hota o más caracteristico yera o [[dance aragonés]]. En bells lugars bi ha representacions de danzas con tochos y espadas, con alusions a luitas entre moros y cristians. |
O baile y canto popular ye a [[hota aragonesa]], que ye muit rasmiuda y goyosa. Se baila con muito movimiento y grans blincos. O canto gosa estar de ritmo malinconico con una nota a ormino socardona. Enantes de cheneralizar-se a hota o más caracteristico yera o [[dance aragonés]]. En bells lugars bi ha representacions de danzas con tochos y espadas, con alusions a luitas entre moros y cristians. |
||
Tamién remane mosica tipica aragonesa, que emplega instrumentos como o salterio ([[chicotén]]) y l'[[acordión]]. Entre los instrumentos de viento en a mas gran parte d'o territorio s'emplega a [[donzaina]], pero en los |
Tamién remane mosica tipica aragonesa, que emplega instrumentos como o salterio ([[chicotén]]) y l'[[acordión]]. Entre los instrumentos de viento en a mas gran parte d'o territorio s'emplega a [[donzaina]], pero en los Pireneus centrals bi ha un aria on ye caracteristico o [[chiflo]] y en o [[Sobrarbe]] y [[Monegros]] a gaita aragonesa u [[gaita de boto]]. |
||
=== Aragoneses destacatos === |
=== Aragoneses destacatos === |
Versión d'o 22:38 11 avi 2011
Plantilla:Versión Academia SLA
- Iste articlo tracta sobre a Comunidat Autonoma d'Aragón. Ta atros emplegos se veiga Aragón (desambigación).
Aragón | |||||
Comunidat autonoma d'Espanya | |||||
| |||||
Entidat • Estato |
Comunidat autonoma Espanya | ||||
Capital | Zaragoza | ||||
Idioma oficial • Luenga propia |
Castellán Aragonés y Catalán | ||||
Superficie • Total |
47 719 km² | ||||
Población • Total (2019) • Densidat |
1 324 397 hab. 27,8 hab/km² | ||||
ISO 3166-2 | ES-AR | ||||
President | Luisa Fernanda Rudi | ||||
Estatuto d'autonomía | 18 d'abril de 2007 | ||||
Fiesta nacional | 23 d'abril (Día d'Aragón) | ||||
Pachina web oficial |
Aragón ye un país situato en lo norte d'a Peninsula Iberica y que comprende o trampo central d'a val de l'Ebro. O suyo territorio ye lo de l'antigo Reino d'Aragón, que fue acotolato en 1707 con os Decretos de Nueva Planta. Actualment fa parti d'o Estato Espanyol como Comunidat Autonoma, seguntes o suyo Estatuto d'Autonomía (Lei Organica d'o Estato Espanyol), que li atorga o caracter de "nacionalidat".
Culturalment a Cuenca de l'Ebro, mesmo enantes d'existir Aragón, ye una zona de trobata y crucillata d'hombres y elementos culturals d'a Meseta, Levant y Sud de Francia. Oficialment, muga con as comunidatz autonomas de Castiella-La Mancha, Castiella y Leyón, Catalunya, A Riocha, Navarra y Comunidat Valenciana y tamién con l'estato de Francia.
O Reino d'Aragón con o Condato de Barcelona (Catalunya) formoron a Corona d'Aragón en o sieglo XII, encara asinas continó estando independient conservando totas as suyas institucions, fueros y dreitos dica a Guerra de Succesión Espanyola en o sieglo XVIII. Dende 1978 ye una comunidat autonoma espanyola, composata por as provincias de Uesca, Teruel y Zaragoza, y que s'articula en 33 comarcas. A suya capital ye a ciudat de Zaragoza.
Dende o 13 de chulio de 2011, Luisa Fernanda Rudi ye a presidenta d'Aragón.
En Aragón se charran actualment tres idiomas, d'os qualos nomás que aragonés y catalán son luengas propias:
- L'aragonés se charra en o norte d'a comunidat autonoma. En o pasato se fablaba tamién en lo centro y lo sud d'Aragón.
- O castellán ye a luenga oficial, y se charra en tot o territorio aragonés mezclato con rasgos mesmos. A mayoría d'istos rasgos son repuis de l'aragonés, que se'n estió trafegando de manera progresiva dende o sieglo XV por l'espardidura d'o castellán.
- O catalán se charra en as comarcas orientals d'Aragón.
Cheografía
O relieu ye de gran simplicidat: os Pireneus y o sistema Iberico enmarcan a depresión de l'Ebro. Os estremos cheograficos d'Aragón son Zuriza (Ansó, Chacetania) a o norte; Casas d'Arrioa (Abelluela, Gúdar-Chabalambre) a lo sud; Sopeira (Ribagorza) a l'este; y Granja de Sant Pedro (Mont Reyal de Fariza, Comunidat de Calatayú) a l'ueste.
O río Ebro escana las auguas d'os ríos y ibons d'Aragón, que como o Millars y o Turia desembocan en a Mar Mediterrania.
O clima d'ista comunidat ye mediterranio-continental. Ye un clima ixuto, con plevidas irregulars, cerenyos cambeos termicos y intensos aires.
A vechetación sigue as oscilacions d'o relieu y d'o clima. Bosques borials y dominio floral mediterranio.
Aragón tien una superficie de 47.645 km².
Seguntes o censo de 1991, bi heba una población d'1.178.000 habitants, ye decir un 2,95% d'a población d'o Estato espanyol y una densidat de 25,2 habitants/km². En 2003 a cifra aumentó dica os 1.217.514 habitants.
O chentilicio ye aragonés.
Demografía
Historia
Economía
O Producto Interior Bruto (PBI) d'Aragón ye o 3 u 4% d'o PBI d'o total d'Espanya. L'interpresa Opel tien una planta amán d'a ciudat de Zaragoza.
Politica
A norma lechislativa de funcionamiento d'Aragón ye definita en o suyo Estatuto d'Autonomía, de 1982, que definix as suyas institucions de gubierno. O Parlamento d'Aragón se diz Cortz d'Aragón.
Cultura
D'alcuerdo con Julio Caro Baroja en Aragón bi ha dos zonas culturals prencipals: L'Alto Aragón con cultura pirenenca y a Ribera de l'Ebro y ríos grans con una cultura mediterrania asociata a una agricultura de regano. En esta zaguera bi ha clara influencia mudéchar, en bells lugars, o traxe tipico se composa d'un mocador nugato en la cabeza, calzons ubiertos, una manta a modo de faixa en a cintura y alpargatas ta os hombres. As mullers levan sayas amplas, un chustillo, calzón, calzas chupitas, toquiella, debantal y alpargatas.
En o norte d'Aragón se charra l'idioma aragonés y en a parti más oriental, mugant con Catalunya, o catalán.
O baile y canto popular ye a hota aragonesa, que ye muit rasmiuda y goyosa. Se baila con muito movimiento y grans blincos. O canto gosa estar de ritmo malinconico con una nota a ormino socardona. Enantes de cheneralizar-se a hota o más caracteristico yera o dance aragonés. En bells lugars bi ha representacions de danzas con tochos y espadas, con alusions a luitas entre moros y cristians.
Tamién remane mosica tipica aragonesa, que emplega instrumentos como o salterio (chicotén) y l'acordión. Entre los instrumentos de viento en a mas gran parte d'o territorio s'emplega a donzaina, pero en los Pireneus centrals bi ha un aria on ye caracteristico o chiflo y en o Sobrarbe y Monegros a gaita aragonesa u gaita de boto.
Aragoneses destacatos
- Cine: Luis Buñuel, Carlos Saura, Segundo de Chomón. Santiago Aguilar Oliver, Paco Martínez Soria
- Pintura: Francisco de Goya y Lucientes, Antonio Saura, Francisco Bayeu y Subías.
- Escultura: Pablo Gargallo, Pablo Serrano.
- Mosica: Miguel Fleta, José Antonio Labordeta, Héroes del silencio, Enrique Bunbury, Amaral, Gabriel Sopeña, Violadores del Verso.
- Literatura: Marco Valero Marzal, Baltasar Gracián, Joaquín Costa, Javier Tomeo, Ramón Sender, Soledad Puértolas, Fernando Lázaro Carreter, José Antonio Labordeta, Miguel Labordeta.
- Sciencia: Santiago Ramón y Cajal (premio Nobel), Miguel Catalán, Miguel Servet.
Gastronomía
D'Aragón son famosas as mollas a la pastora, o ternasco rustito, os pernils de Teruel, a borraina, o cardo, os vin d'as suyas distintas Denominacions d'Orichen (Semontano, Campo de Borcha, Carinyena, Calatayú), a carne a la pastora, o pirín a lo chilindrón, as almendras, o ternasco d'Aragón, l'aceite d'o Baixo Aragón, a miel, os prescos de Calanda, as chiretas (de Sobrarbe), a longaniza de Graus, etcetra.
Comarcas
Aragón ye dividito en 33 comarcas (Lista de comarcas d'Aragón).
Municipios
Se veiga tamién
Enrastres externos
- Gubierno d'Aragón.
- As Cortz d'Aragón.
- Torismo, ocio, foros, noticias.
- Atro portal rechional.
- Pachina web d'o diario El Periodico de Aragón.
- Pachina web d'o diario Heraldo de Aragón.
- Portal sobre Aragón.
- Directorio d'Aragón.
- charrando.com, pachina adedicata a la luenga aragonesa, o suyo aprendizache y espardidura.
- Torismo en a comunidat aragonesa.
Artículos relacionados con Aragón |
Comunidatz autonomas d'Espanya |
Andalucía - Aragón - Prencipau d'Asturias - Islas Balears - Canarias - Cantabria - Castiella-La Mancha - Castiella y Leyón - Catalunya - Extremadura - Galicia - Comunidat de Madrit - Rechión de Murcia - Navarra - País Basco - La Rioja - País Valenciano |
Ciudatz autonomas |
Ceuta - Melilla |
Plazas de Sobiranía |
Chafarinas - Penyón de Vélez de la Gomera - Penyón d'Alhucemas |