Diferencia entre revisiones de «Castellanización»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Jpbot (descutir | contrebucions)
m refirme aerio
Sin resumen de edición
Linia 1: Linia 1:
A '''castellanización''', en cheneral, ye o proceso de sustitución gradual d'elementos [[cultura]]ls d'un pueblo por os propios d'o [[Castiella|pueblo castellano]]. Anque en muitos casos se puede fablar d'espanyolización, pos ye a cultura castellana la trigada p'a fundamentación d'o [[Imperio espanyol]] que con o paso d'os sieglo ha esdeveniu en a [[Espanya|Estau espanyol]] actual.
{{Grafía_87}}
A '''castellanización''', en cheneral, ye o prozeso de sostitución gradual d'elementos [[cultura]]ls d'un pueblo por os propios d'o [[Castiella|pueblo castellano]]. Anque en muitos casos se puede fablar d'espanyolización, pos ye a cultura castellana la trigada p'a fundamentación de l'imperio espanyol que con o paso d'os sieglo ha esdebeniu en a [[Espanya|Estau espanyol]] actual.


A castellanización ha feito efecto en muitos territorios y podríamos diferenciar principalmente os [[Peninsula Iberica|peninsulars]] y os [[america]]nos (antimás de [[Guinea Ecuatorial|Guinea]], [[Filipinas]]...). O prozeso de castellanización mas platero ye o d'a sostitución lingüistica.
A castellanización ha feito efecto en muitos territorios y podríamos diferenciar principalment os [[Peninsula Iberica|peninsulars]] y os [[america]]nos (antimás de [[Guinea Ecuatorial|Guinea]], [[Filipinas]]...). O proceso de castellanización mas platero ye o d'a sustitución lingüistica.


== Castellanización de l'aragonés ==
== Castellanización de l'aragonés ==
O prozeso de castellanización d'a [[Idioma aragonés|luenga aragonesa]] ye un feito istorico estudiau de traza poco combinzente pa qui conoixe a reyalidat de l'aragonés. Muitas bezes se cai en prechudicios ideolochicos que anulan a personalidat d'a propia luenga aragonesa.
O proceso de castellanización d'a [[Idioma aragonés|luenga aragonesa]] ye un feito historico estudiau de traza poco convincente pa qui conoixe a realidat de l'aragonés. Muitas vegatas se cai en prechudicios ideyolochicos que anulan a personalidat d'a propia luenga aragonesa.


== Mecanismos de sustitución lingüistica ==
== Mecanismos de sustitución lingüistica ==
A sostitución lingüistica pende d'o cambio en a ''freqüencia d'emplego'' d'os usos ''lingüisticos'' pertenexients a un ''sistema lingüistico'' por os d'otro. As bariables que influyen en dita sostitución son muitas (cheografía, natalidat, prestichio, escuela, meyos de comunicación, exercito,...), de difícil estudio y pior quantificación.
A sustitución lingüistica pende d'o cambio en a ''freqüencia d'emplego'' d'os usos ''lingüisticos'' pertenexients a un ''sistema lingüistico'' por os d'otro. As variables que influyen en dita sustitución son muitas (cheografía, natalidat, prestichio, escuela, meyos de comunicación, exercito,...), de difícil estudio y pior quantificación.


A soztitución ye mas fácil entre luengas d'una mesma familia y de fácil intercomprensión, caso de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] y d'o [[idioma espanyol|castellano]], pero tamién puede estar entre diferentes familias.
A sustitución ye mas fácil entre luengas d'una mesma familia y de fácil intercomprensión, caso de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] y d'o [[idioma castellán|castellano]], pero tamién puede estar entre diferentes familias.


Toda sostitución pasa por un entendimiento prebio. Sólo se puede alquirir un uso lingüistico si éste se comprende, anque s'alquiera mal debiu a o ''rudio'' (conchunto d'interferencia fisicas y psicolochicas que deforman o mensache).
Toda sustitución pasa por un entendimiento previo. Sólo se puede adquirir un uso lingüistico si éste se comprende, anque s'adquiera mal debiu a o ''rudio'' (conchunto d'interferencia fisicas y psicolochicas que deforman o mensache).


Metamos diferentes casos de sostitución lingüistica en o causo de l'aragonés y d'o castellán:
Metamos diferentes casos de sostitución lingüistica en o causo de l'aragonés y d'o castellán:


===Sustitucions foneticas===
===Sustitucions foneticas===
Bi ha interpretación seguntes as que quan en [[Aragón]] as modas lingüisticas se cantioron por o castellano, [[sieglo XV|S.XV]], a distancia entre o castellano y l'aragonés a nibel fonetico yeran minimas (considerando nomás a forma, pos a fonetica historica ye diferente, poco l'importaba a un ciudadano, qui quiera que fuera, de do beniban as parolas).
Bi ha interpretación seguntes as que quan en [[Aragón]] as modas lingüisticas se cantioron por o castellano, [[sieglo XV|S.XV]], a distancia entre o castellano y l'aragonés a nivel fonetico yeran minimas (considerando nomás a forma, pos a fonetica historica ye diferent, poco l'importaba a un ciudadano, qui quiera que fuera, de do veniban as parolas).


En primeras o conchunto de fonemas d'as dos luengas coincidiban:
En primeras o conchunto de fonemas d'as dos luengas coincidiban:
*A ''g'' ([[fonema prepalatal fricatibo sonoro]]) d'o castellano meyeval ya se faría ''x'' [[fonema prepalatal fricatibo xordo|prepalatal fricatiba xorda]] en castellano d'esta epoca, a ''j'' belar actual agún no s'eba estendillau.
*A ''g'' ([[fonema prepalatal fricatibo sonoro]]) d'o castellano meyeval ya se faría ''x'' [[fonema prepalatal fricatibo xordo|prepalatal fricativa xorda]] en castellano d'esta epoca, a ''j'' [[velar]] actual agún no s'heba estendillau.
*A ''ch'' ([[fonema palatal africato xordo]]) esistiba por diferentas razons en as dos.
*A ''ch'' ([[fonema palatal africato xordo]]) existiba por diferentas razons en as dos.
*a ''ll'' y la ''y'' teneban identicas solucions.
*a ''ll'' y la ''y'' teneban identicas solucions.


L'aspiración d'a ''f'' en castellano, que no se daba en aragonés, yera una diferenzia fonetica agún importán, pero as dos luengas sonarían mui parellanas. A diberchenzia d'os usos yeran plateras en aspectos en os que a [[fonetica aragonesa]] y a [[fonetica castellana]] tenioron sieglos enantes eboluzions diberchents... ''chent'' por ''xente'', ''royo'' por ''roxo'', ''palla'' por ''paxa'', ''fillo'' por ''hixo''...
L'aspiración d'a ''f'' en castellano, que no se daba en aragonés, yera una diferencia fonetica agún important, pero as dos luengas sonarían mui parellanas. A diverchencia d'os usos yeran plateras en aspectos en os que a [[fonetica aragonesa]] y a [[fonetica castellana]] tenioron sieglos enantes evolucions diverchents... ''chent'' por ''xente'', ''royo'' por ''roxo'', ''palla'' por ''paxa'', ''fillo'' por ''hixo''...


Asinas que quan en castellano s'estendilló a solución ''j'' belar pa a suya ''x '' e os aragoneses "cultos" prenzipioron a imitar a traza de charrar cortesana e asina dezir ''caja'' en cuenta de ''caixa'', bien poquet le costó a lo pueblo de seguir ixa moda e pasó a dezir ''caja'' pero tamién combirtió ''[[ixada|xada]]'' en ''jada'', u ''remexer'' en ''remejer''.
Asinas que quan en castellano s'estendilló a solución ''j'' velar pa a suya ''x '' y os aragoneses "cultos" prencipioron a imitar a traza de charrar cortesana y asina decir ''caja'' en cuenta de ''caixa'', bien poquet le costó a lo pueblo de seguir ixa moda e pasó a dezir ''caja'' pero tamién convirtió ''[[ixada|xada]]'' en ''jada'', u ''remexer'' en ''remejer''.


Podemos seguir a castellanización d'as parabras con [[fonetica aragonesa]] en o luengache escrito, que no se corresponde nezesariament con o prozeso de castellanización d'o luenchache oral popular, pero que debió estar més tardana. En os textos replegatos por [[A. San Vicente]] ''Instrumentos para una historia social y económica del trabajo en Zaragoza en los siglos XV a XVIII'' beyemos que:
Podemos seguir a castellanización d'as parabras con [[fonetica aragonesa]] en o luengache escrito, que no se corresponde necesariament con o proceso de castellanización d'o luenchache oral popular, pero que debió estar més tardana. En os textos replegatos por [[A. San Vicente]] ''Instrumentos para una historia social y económica del trabajo en Zaragoza en los siglos XV a XVIII'' veyemos que:
*A F- inicial se conserba bien en os primers textos d'o sieglo XVI, pero entre 1575 y 1626 alterna a suya conserbación con escribir ''h-''. Dica 1590 a conserbación ye encara frecuent pero dende 1590 escribir con f- ya ye en casos isolatos y en o zaguer quarto d'o sieglo XVII no en queda ni rastro.
*A F- inicial se conserva bien en os primers textos d'o sieglo XVI, pero entre 1575 y 1626 alterna a suya conservación con escribir ''h-''. Dica 1590 a conservación ye encara freqüent pero dende 1590 escribir con f- ya ye en casos isolatos y en o zaguer quarto d'o sieglo XVII no en queda ni rastro.
*A -ll- resultato de -LY-, -K'L-, -G'L- y -T'L- ya eba encomenzado en zonas surorientals d'Aragón a castellanizarse en o sieglo XV, pero se conserbaba relatibament bien en a Depresión de l'Ebro, Baixo Aragón y Mayestrato. En os textos d'os tiempos de [[Ferrando II d'Aragón|Ferrando II]] alternaba a forma aragonesa chenuina con -ll- (''viello'', ''orella'') con formas coincidents con o castellán, (''viejo'', ''oreja'', etc...). A fins d'o reinato de Ferrando II d'Aragón as formas aragonesas en os textos como ''abellas'', ''ligallo'', ''ligalleros'', ''manillas'', ''mortalla'', ''mullones'', ''orella'', ''retallos'' y ''stallo'' son relatibament eszecionals.
*A -ll- resultato de -LY-, -K'L-, -G'L- y -T'L- ya teneba un resultato africato en -ch- pareixito pero no egual a lo castellán contemporanio en l'[[aragonés d'as comunidatz aragonesas]] en o sieglo XIV (''regacho'', ''panocha'' en ye una muestra actual), pero yera clarament -ll- en a Depresión de l'Ebro, Baixo Aragón y Mayestrato encara en o sieglo XV (''regallo'' y ''panolla'' encara se diz). En os textos d'os tiempos de [[Ferrando II d'Aragón|Ferrando II]] alternaba a forma aragonesa chenuina con -ll- (''viello'', ''orella'') con formas coincidents con o castellán, (''viejo'', ''oreja'', etc...). A fins d'o reinato de Ferrando II d'Aragón as formas aragonesas en os textos como ''abellas'', ''ligallo'', ''ligalleros'', ''manillas'', ''mortalla'', ''mullones'', ''orella'', ''retallos'' y ''stallo'' son relativament excepcionals.
*A -it- que probién d'a evolución d'os grupos -CT- y -ULT- latins ya se podeba trobar como -ch- en textos en aragonés baixomeyeval, pero encara se podeba trobar textos sin castellanización d'a -it- en [[1480]]. A solución castellana predomina ya en os textos entre 1490 y 1494 y se fa de feito esclusiba dende 1495. Dica 1516 os casos con fonetica aragonesa son eszecionals (''cuita'', ''feito'', ''sobredito'', ''susoditos'', ''ditos'', ''dita''). A solución autoctona no se rechistra ni en os diplomas de 1575-1625 ni en os d'o zaguer quarto d'o sieglo XVII.
*A -it- que provién d'a evolución d'os grupos -CT- y -ULT- latins ya se podeba trobar como -ch- en textos en aragonés baixomeyeval, pero encara se podeba trobar textos sin castellanización d'a -it- en [[1480]]. A solución castellana predomina ya en os textos entre 1490 y 1494 y se fa de feito exclusiva dende 1495. Dica 1516 os casos con fonetica aragonesa son excepcionals (''cuita'', ''feito'', ''sobredito'', ''susoditos'', ''ditos'', ''dita''). A solución autoctona no se rechistra ni en os diplomas de 1575-1625 ni en os d'o zaguer quarto d'o sieglo XVII.


== Sustitucions lexicas ==
== Sustitucions lexicas ==
En os susoditos textos se puede veyer como en luengache escrito se fa servir en 1479-1515 y en 1575-1625 parabras como ''fabear'', ''logar'', ''loguero'', ''vegada'' que son sustituitas por os suyos equibalents castellans ''votar con habas blanca y negras'', ''arrendar'', ''arrendamiento'', ''vez'' unicas que se beyen a fins d'o sieglo XVII. Atras parabras aragonesas con diferent orichen lexico que en castellán plegan con febleza dica o zaguer quarto d'o sieglo XVII estando minoritarias debant d'os suyos equibalents castellans. En 1681 s'escribe ''ordio'' por zaguera vegata en Zaragoza en un texto on se bei ''cebada'' quatro vegatas.
En os susoditos textos se puede veyer como en luengache escrito se fa servir en 1479-1515 y en 1575-1625 parabras como ''fabear'', ''logar'', ''loguero'', ''vegada'' que son sustituitas por os suyos equivalents castellans ''votar con habas blanca y negras'', ''arrendar'', ''arrendamiento'', ''vez'', as solas que se veyen a fins d'o sieglo XVII. Atras parabras aragonesas con diferent orichen lexico que en castellán plegan con febleza dica o zaguer quarto d'o sieglo XVII estando minoritarias debant d'os suyos equivalents castellans. En 1681 s'escribe ''[[hordio]]'' por zaguera vegata en Zaragoza en un texto on se vei ''cebada'' quatro vegatas.


Os casos de "[[fusta]]" y "[[parchero]]" son endicatibos de que a sustitución en o luengache escrito no quereba dicir desaparición en a parla biba. Muitas d'estas parabras pasarán a fer parte d'o lexico aragonés residual que caracteriza o [[castellán d'Aragón]] y que desapareixe con rapidez dende a segunda metat d'o sieglo XX.
Os casos de "[[fusta]]" y "[[parchero]]" son indicativos de que a sustitución en o luengache escrito no quereba dicir desaparición en a [[parla (lingüistica)|parla]] viva. Muitas d'estas parabras pasarán a fer parte d'o lexico aragonés residual que caracteriza o [[castellán d'Aragón]] y que desapareixe con rapideza dende a segunda metat d'o sieglo XX.


=== Casos indicativos ===
=== Casos indicativos ===
Linia 45: Linia 44:
{{Cita|para la administración de la '''fusta quadrada''' sacando el dinero para la administración de la redonda es de voluntad que todos suplan las partes con más dinero del pactado hasta la cantidad que fuere menestar conforme a las conpras de la dicha ''madera quadrada'' razonando por iguals partes}}
{{Cita|para la administración de la '''fusta quadrada''' sacando el dinero para la administración de la redonda es de voluntad que todos suplan las partes con más dinero del pactado hasta la cantidad que fuere menestar conforme a las conpras de la dicha ''madera quadrada'' razonando por iguals partes}}


Quan o concello de Zaragoza, en abril de [[1623]], renueva a ordinación sisena de l'oficio de cubers, (que ''en anyos pasados'' lis fue concedita y que tractaba de ''cortar fusta''), estableix sin mencionar ''fusta'' que:
Quan o [[concello de Zaragoza]], en abril de [[1623]], renueva a ordinación sisena de l'oficio de cubers, (que ''en anyos pasados'' lis fue concedita y que tractaba de ''cortar fusta''), estableix sin mencionar ''fusta'' que:
{{Cita|los cuberos que de presente son y por tiempo serán.....sean tenidos y obligados no cortar ni hazer cortar arboles algunos ni ''madera'' de qualquiere genero}}
{{Cita|los cuberos que de presente son y por tiempo serán.....sean tenidos y obligados no cortar ni hazer cortar arboles algunos ni ''madera'' de qualquiere genero}}


En as ordinacions que os churatos de Zaragoza atorgaban en 1629 a l'oficio de parchero redactan:
En as ordinacions que os churatos de Zaragoza atorgaban en 1629 a l'oficio de [[parchero]] redactan:
{{Cita|Ittem,estatuimos y ordenamos que de aqui en adelante el dicho officio de '''parcheros''' se haya de llamar y llame officio de ''pasamaneros'', por ser bocablo más plático y moderno}}
{{Cita|Ittem,estatuimos y ordenamos que de aqui en adelante el dicho officio de '''parcheros''' se haya de llamar y llame officio de ''pasamaneros'', por ser bocablo más plático y moderno}}



Versión d'o 10:08 21 chun 2011

A castellanización, en cheneral, ye o proceso de sustitución gradual d'elementos culturals d'un pueblo por os propios d'o pueblo castellano. Anque en muitos casos se puede fablar d'espanyolización, pos ye a cultura castellana la trigada p'a fundamentación d'o Imperio espanyol que con o paso d'os sieglo ha esdeveniu en a Estau espanyol actual.

A castellanización ha feito efecto en muitos territorios y podríamos diferenciar principalment os peninsulars y os americanos (antimás de Guinea, Filipinas...). O proceso de castellanización mas platero ye o d'a sustitución lingüistica.

Castellanización de l'aragonés

O proceso de castellanización d'a luenga aragonesa ye un feito historico estudiau de traza poco convincente pa qui conoixe a realidat de l'aragonés. Muitas vegatas se cai en prechudicios ideyolochicos que anulan a personalidat d'a propia luenga aragonesa.

Mecanismos de sustitución lingüistica

A sustitución lingüistica pende d'o cambio en a freqüencia d'emplego d'os usos lingüisticos pertenexients a un sistema lingüistico por os d'otro. As variables que influyen en dita sustitución son muitas (cheografía, natalidat, prestichio, escuela, meyos de comunicación, exercito,...), de difícil estudio y pior quantificación.

A sustitución ye mas fácil entre luengas d'una mesma familia y de fácil intercomprensión, caso de l'aragonés y d'o castellano, pero tamién puede estar entre diferentes familias.

Toda sustitución pasa por un entendimiento previo. Sólo se puede adquirir un uso lingüistico si éste se comprende, anque s'adquiera mal debiu a o rudio (conchunto d'interferencia fisicas y psicolochicas que deforman o mensache).

Metamos diferentes casos de sostitución lingüistica en o causo de l'aragonés y d'o castellán:

Sustitucions foneticas

Bi ha interpretación seguntes as que quan en Aragón as modas lingüisticas se cantioron por o castellano, S.XV, a distancia entre o castellano y l'aragonés a nivel fonetico yeran minimas (considerando nomás a forma, pos a fonetica historica ye diferent, poco l'importaba a un ciudadano, qui quiera que fuera, de do veniban as parolas).

En primeras o conchunto de fonemas d'as dos luengas coincidiban:

L'aspiración d'a f en castellano, que no se daba en aragonés, yera una diferencia fonetica agún important, pero as dos luengas sonarían mui parellanas. A diverchencia d'os usos yeran plateras en aspectos en os que a fonetica aragonesa y a fonetica castellana tenioron sieglos enantes evolucions diverchents... chent por xente, royo por roxo, palla por paxa, fillo por hixo...

Asinas que quan en castellano s'estendilló a solución j velar pa a suya x y os aragoneses "cultos" prencipioron a imitar a traza de charrar cortesana y asina decir caja en cuenta de caixa, bien poquet le costó a lo pueblo de seguir ixa moda e pasó a dezir caja pero tamién convirtió xada en jada, u remexer en remejer.

Podemos seguir a castellanización d'as parabras con fonetica aragonesa en o luengache escrito, que no se corresponde necesariament con o proceso de castellanización d'o luenchache oral popular, pero que debió estar més tardana. En os textos replegatos por A. San Vicente Instrumentos para una historia social y económica del trabajo en Zaragoza en los siglos XV a XVIII veyemos que:

  • A F- inicial se conserva bien en os primers textos d'o sieglo XVI, pero entre 1575 y 1626 alterna a suya conservación con escribir h-. Dica 1590 a conservación ye encara freqüent pero dende 1590 escribir con f- ya ye en casos isolatos y en o zaguer quarto d'o sieglo XVII no en queda ni rastro.
  • A -ll- resultato de -LY-, -K'L-, -G'L- y -T'L- ya teneba un resultato africato en -ch- pareixito pero no egual a lo castellán contemporanio en l'aragonés d'as comunidatz aragonesas en o sieglo XIV (regacho, panocha en ye una muestra actual), pero yera clarament -ll- en a Depresión de l'Ebro, Baixo Aragón y Mayestrato encara en o sieglo XV (regallo y panolla encara se diz). En os textos d'os tiempos de Ferrando II alternaba a forma aragonesa chenuina con -ll- (viello, orella) con formas coincidents con o castellán, (viejo, oreja, etc...). A fins d'o reinato de Ferrando II d'Aragón as formas aragonesas en os textos como abellas, ligallo, ligalleros, manillas, mortalla, mullones, orella, retallos y stallo son relativament excepcionals.
  • A -it- que provién d'a evolución d'os grupos -CT- y -ULT- latins ya se podeba trobar como -ch- en textos en aragonés baixomeyeval, pero encara se podeba trobar textos sin castellanización d'a -it- en 1480. A solución castellana predomina ya en os textos entre 1490 y 1494 y se fa de feito exclusiva dende 1495. Dica 1516 os casos con fonetica aragonesa son excepcionals (cuita, feito, sobredito, susoditos, ditos, dita). A solución autoctona no se rechistra ni en os diplomas de 1575-1625 ni en os d'o zaguer quarto d'o sieglo XVII.

Sustitucions lexicas

En os susoditos textos se puede veyer como en luengache escrito se fa servir en 1479-1515 y en 1575-1625 parabras como fabear, logar, loguero, vegada que son sustituitas por os suyos equivalents castellans votar con habas blanca y negras, arrendar, arrendamiento, vez, as solas que se veyen a fins d'o sieglo XVII. Atras parabras aragonesas con diferent orichen lexico que en castellán plegan con febleza dica o zaguer quarto d'o sieglo XVII estando minoritarias debant d'os suyos equivalents castellans. En 1681 s'escribe hordio por zaguera vegata en Zaragoza en un texto on se vei cebada quatro vegatas.

Os casos de "fusta" y "parchero" son indicativos de que a sustitución en o luengache escrito no quereba dicir desaparición en a parla viva. Muitas d'estas parabras pasarán a fer parte d'o lexico aragonés residual que caracteriza o castellán d'Aragón y que desapareixe con rapideza dende a segunda metat d'o sieglo XX.

Casos indicativos

En 1612 en Zaragoza os organizadors d'un certamen poetico refusoron unos versos por fer servir fusta en cuenta de madera.

Gerónimo Pérez justa/ muy mal, pues no se ajusta/ al cartel, y, le ha llamado/ a un árbol recién cortado, /en vez de madera, fusta

En os decumentos d'os tiempos de Ferrando II se feba servir siempre fusta fusta, pero dimpués, en 1586, se vei un texto on fusta alterna con madera:

para la administración de la fusta quadrada sacando el dinero para la administración de la redonda es de voluntad que todos suplan las partes con más dinero del pactado hasta la cantidad que fuere menestar conforme a las conpras de la dicha madera quadrada razonando por iguals partes

Quan o concello de Zaragoza, en abril de 1623, renueva a ordinación sisena de l'oficio de cubers, (que en anyos pasados lis fue concedita y que tractaba de cortar fusta), estableix sin mencionar fusta que:

los cuberos que de presente son y por tiempo serán.....sean tenidos y obligados no cortar ni hazer cortar arboles algunos ni madera de qualquiere genero

En as ordinacions que os churatos de Zaragoza atorgaban en 1629 a l'oficio de parchero redactan:

Ittem,estatuimos y ordenamos que de aqui en adelante el dicho officio de parcheros se haya de llamar y llame officio de pasamaneros, por ser bocablo más plático y moderno

Bibliografía

Jose María Enguita Utrilla y Maria Luisa Arnal Purroy LA CASTELLANIZAZIÓN DE ARAGÓN. Archivo de Filología Aragonesa LI 1995.