Idioma sardo

O sardo (sardu) ye una luenga romance occidental charrata en Cerdenya (Italia) por 1.350.000 presonas. Comparte caracteristicas, sobretot, con as luengas romances ibericas, antimás con o italián. Ye considerata una d'as luengas romances més arcaicas, porque ha conservatas as vocals breus i y u latinas, as que en altras luengas romances se convirtioron en e y o.

Dialectos

A luenga sarda se divide en quatro principals variedatz:

• Arborés, en a parte centro-occidental y en a norte d'o su Campidanu de Mesu
• Campidanés, en a parte meridional d'o su Campidanu de Mesu
• Logudorés, charrato en o centro-norte d'a isla en a rechión d'o Logudòro
• Nugorés, en a parte centro-oriental.

O sasarés se charra en Sasari y fa part chunto con o gallurés d'una transición lingüistica enta o corso. Carlo Tagliavini considera que estas parlas de transición s'han orichinato sobre un substracto "pareixito a lo sardo" por un proceso historico que las ha feito amanar-se a lo corso y lo italián por antigas relacions con a Republica de Pisa.

As suyas caracteristicas més importants

• Sistema vocalico de 5 vocals (como en castellán): a, e, i, o, u, reducindo-se en posición atona a tres (a, i, u) en a mayoria d'os dialectos.
• Conservación d'as vocals breus i y u latinas: DIGITUS > didu ('dedo').
• Conservación en bellas parabras o sonido velar d'a C /k/ o G /g/ latinas: VOCEM > boghe.
• Sonorización d'as consonants oclusivas xordas intervocalicas (tamién as inicials en a fabla): VITA > bita /bída/ ('vida'), PAUCUS > pagu, IPSA CULTURA > sa curtura /sagurdúra/.
• Betacismo: os sonitos /b/, /w/, /kw/, /gw/ inicials latinos pasoron a /b/: VERUS > beru, LINGUA > limba ("luenga"), QUATTUOR > batoro.
• O grupo ll pasó a /dd/, un sonido especial pronunciato con a punta d'a luenga en o punto més alto d'o paladar: FABULARI (> bulg. fallare) > faeddare (fenomens analogos a la che vaqueira).
• Os grupos inicials CL-, FL- y PL- latinos pasaron a cr-, fr-, pr-: CLAVE > crae, FLORE > frore, etc.
• Conservación d'a t final d'os verbos (con vocal epentetica).
• Adición d'una vocal epentetica (amanata a la zaguera vocal d'a parabra) a la fin d'as parabras que rematan en consonant (ista vocal no apareixe en a escritura): est /ésti/ ('ye'), cantat /kántada/ ('canta'), sardos /sárduzu/, etc.
• Vocal protetica an as palabras latinas que prencipiaban con S+consonant: SCRIBERE > iscrìer.
• L'articlo definito ye salato, ye dicir, viene d'as formas d'o latín vulgar IPSO, IPSA, IPSOS, IPSAS > su, sa, sos, sas (en o dialecto campidanés, o plural ye siempre is): su sardu, sos sardos (u is sardus), sa limba, sas limbas (u is limbas).

L'ortografia

• O sardo no tien una ortografia unificata, por ixo una palabra puet tener quantas formas escritas (por eixemplo: bita, vita, bida, vida, pero a pronunciación ye siempre a mesma: /bída/.)

Eixemplo

D'a Declaración Universal d'os Dreitos Humans:

Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.

Pronunciación:

/Tótu-zuz-éssiriz-umánuzu náskinti líberuz-e iguáliz-in dinnidadi e in derétuzu. Íssuzu téninti-za rezóni e-za-gusséntsia e débinti operári z'unu cun s'áteru cun ispíritu de fraternidádi/

Lexico

Bi ha parabras latinas que només conserva que o sardo en o lexico patrimonial:

• domo ("casa"), yuba ("melena"), porkavru ("chabalín", de PORCUS APER), kitto (d'o latín CITTUS), koyuare ("casar-se", d'o latín CONIUGARE).

O lexico sardo presenta catalanismos y bell aragonesismo que s'introducioron en o periodo que Cerdenya pertanyó a la Corona d'Aragón, y tamién bell castellanismo d'un periodo més tardano, en o que o castellán eclixó a las atras luengas d'o "Imperio Espanyol".

A presencia d'os iberorromances estió més fuerte en os centros de Gallura y d'a redolata de Sasser. Muitos sardos escribiban en catalán, que representaba pa ells a luenga de cultura. Dimpués se desvinió o mesmo con o castellán, que estió dica l'anyo 1764 a luenga oficial d'os tribunals y as escuelas. Os catalanismos son freqüents en a terminolochía d'administración, d'a ilesia u d'a pesca.

Os catalanismos, aragonesismos u castellanismos se troban superpuestos con as formas chenuinas sardas, a las que a vegatas han sustituito u las han feito restrinchir-se a rechions marguinals u rechions montanyosas d'o interior.

• Por eixemplo en a zona d'o Macizo de Gennargentu se conserva a parola sarda fronesta ("finestra"), sustituita por o castellanismo ventana en quasi tota a isla.
• Més localizata tenemos calentura en a redolata de su Campidanu de Mesu, que corresponde con freba en sardo logudorés d'o Macizo de Gennargentu.
• O latín Caryophyllum dió en logudorés kolovru y en nugorés korófulu, formas que perdioron terreno debant de gravellu u gravel'u d'o campidano y tamién nugorés, y que se relacionan con o catalán clavell.

Intresants son os catalanismos trona ("predicadera") y seu, representando este zaguero tamién un aragonesismo (como la "Seu de Sant Salvador de Zaragoza"), a l'egual que ye un aragonesismo en sardo cardelina. A parola pa dicir "chuez" ye en campidanés guggi y en nugorés žužže, coincidindo una forma de l'aragonés meyeval chuche y o catalán judge

Luengas romances

Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano