Diferencia entre revisiones de «Idioma sardo»
Linia 26: | Linia 26: | ||
A luenga sarda se divide en quatro principals variedatz: |
A luenga sarda se divide en quatro principals variedatz: |
||
*''Arborés'', en a parte centro-occidental y en a norte d'o [[Provincia de su Campidanu de Mesu|su Campidanu de Mesu]] |
*''[[Dialecto arborés|Arborés]]'', en a parte centro-occidental y en a norte d'o [[Provincia de su Campidanu de Mesu|su Campidanu de Mesu]] |
||
*''Campidanés'', en a parte meridional d'o [[Provincia de su Campidanu de Mesu|su Campidanu de Mesu]] |
*''[[Dialecto campidanés|Campidanés]]'', en a parte meridional d'o [[Provincia de su Campidanu de Mesu|su Campidanu de Mesu]] |
||
*''Logudorés'', charrato en o centro-norte d'a isla en a rechión d'o [[Logudòro]] |
*''[[Dialecto logudorés|Logudorés]]'', charrato en o centro-norte d'a isla en a rechión d'o [[Logudòro]] |
||
*''Nugorés'', en a parte centro-oriental. |
*''[[Dialecto nugorés|Nugorés]]'', en a parte centro-oriental. |
||
O ''[[sasarés]]'' se charra en Sasari y fa part chunto con o [[gallurés]] d'una [[parla de transición|transición lingüistica]] enta o corso. [[Carlo Tagliavini]] considera que estas parlas de transición s'han orichinato sobre un substracto "pareixito a lo sardo" por un proceso historico que las ha feito amanar-se a lo corso y lo italián por antigas relacions con a [[Republica de Pisa]]. |
O ''[[Idioma sasarés|sasarés]]'' se charra en Sasari y fa part chunto con o [[gallurés]] d'una [[parla de transición|transición lingüistica]] enta o corso. [[Carlo Tagliavini]] considera que estas parlas de transición s'han orichinato sobre un substracto "pareixito a lo sardo" por un proceso historico que las ha feito amanar-se a lo corso y lo italián por antigas relacions con a [[Republica de Pisa]]. |
||
== As suyas caracteristicas més importans == |
== As suyas caracteristicas més importans == |
Versión d'o 13:24 18 mar 2011
Plantilla:Grafía 87 Plantilla:Luenga indoeuropeya
O sardo (sardu) ye una luenga romanze occidental charrata en Cerdenya (Italia) por 1.350.000 presonas. Comparte caracteristicas, sobretot, con as luengas romanzes ibericas, antimás con o italián. Ye considerata una d'as luengas romanzes més arcaicas, porque ha conserbatas as bocals breus i y u latinas, as que en altras luengas romanzes se conbirtioron en e y o.
Dialectos
A luenga sarda se divide en quatro principals variedatz:
- Arborés, en a parte centro-occidental y en a norte d'o su Campidanu de Mesu
- Campidanés, en a parte meridional d'o su Campidanu de Mesu
- Logudorés, charrato en o centro-norte d'a isla en a rechión d'o Logudòro
- Nugorés, en a parte centro-oriental.
O sasarés se charra en Sasari y fa part chunto con o gallurés d'una transición lingüistica enta o corso. Carlo Tagliavini considera que estas parlas de transición s'han orichinato sobre un substracto "pareixito a lo sardo" por un proceso historico que las ha feito amanar-se a lo corso y lo italián por antigas relacions con a Republica de Pisa.
As suyas caracteristicas més importans
- Sistema bocalico de 5 bocals (como en castellán): a, e, i, o, u, reduzindo-se en posizión atona a tres (a, i, u) en a mayoria d'os dialectos.
- Conserbazión d'as bocals breus i y u latinas: DIGITUS > didu ('dedo').
- Conserbazión en bellas parabras o sonido belar d'a C /k/ o G /g/ latinas: VOCEM > boghe.
- Sonorizazión d'as consonans sordas interbocalicas (tamién as inizials en a fabla): VITA > bita /bída/ ('bida'), PAUCUS > pagu, IPSA CULTURA > sa curtura /sagurdúra/.
- Betazismo: os sonitos /b/, /w/, /kw/, /gw/ inizials latinos pasoron a /b/: VERUS > beru, LINGUA > limba, QUATTUOR > batoro.
- O grupo ll pasó a /dd/, un sonido espezial pronunziato con a punta d'a luenga en o punto més alto d'o paladar: FABULARI (> bulg. fallare) > faeddare
- Os grupos inizials CL-, FL- y PL- latinos pasaron a cr-, fr-, pr-: CLAVE > crae, FLORE > frore, etc.
- Conserbazión d'a t final d'os verbos (con bocal epentetica).
- Adizión d'una bocal epentetica (amanata a la zaguera bocal d'a parabra) a la fin d'as parabras que rematan en consonant (ista bocal no apareixe en a escritura): est /ésti/ ('ye'), cantat /kántada/ ('canta'), sardos /sárduzu/, etc.
- Vocal protetica an as palabras latinas que prencipiaban con S+consonant: SCRIBERE > iscrìer.
- L'articlo definito ye salato, ye dicir, viene d'as formas d'o latín vulgar IPSO, IPSA, IPSOS, IPSAS > su, sa, sos, sas (en o dialecto campidanés, o plural ye siempre is): su sardu, sos sardos (u is sardus), sa limba, sas limbas (u is limbas).
L'ortografia
- O sardo no tien una ortografia unificata, por ixo una palabra puet tener quantas formas escritas (por eixemplo: bita, vita, bida, vida, pero a pronunciación ye siempre a mesma: /bída/.)
Eixemplo
D'a Declaración Universal d'os Dreitos Humans:
- Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.
Pronunciación:
- /Tótu-zuz-éssiriz-umánuzu náskinti líberuz-e iguáliz-in dinnidadi e in derétuzu. Íssuzu téninti-za rezóni e-za-gusséntsia e débinti operári z'unu cun s'áteru cun ispíritu de fraternidádi/
Lexico
Bi ha parabras latinas que només conserva que o sardo en o lexico patrimonial:
- domo ("casa"), yuba ("melena"), porkavru ("chabalín", de PORCUS APER), kitto (d'o latín CITTUS), koyuare ("casar-se", d'o latín CONIUGARE).
O lexico sardo presenta catalanismos y bell aragonesismo que s'introducioron en o periodo que Cerdenya pertanyó a la Corona d'Aragón, y tamién bell castellanismo d'un periodo més tardano, en o que o castellán eclixó a las atras luengas d'o "Imperio Espanyol".
A presencia d'os iberorromances estió més fuerte en os centros de Gallura y d'a redolata de Sasser. Muitos sardos escribiban en catalán, que representaba pa ells a luenga de cultura. Dimpués se desvinió o mesmo con o castellán, que estió dica l'anyo 1764 a luenga oficial d'os tribunals y as escuelas. Os catalanismos son freqüents en a terminolochía d'administración, d'a ilesia u d'a pesca.
Os catalanismos, aragonesismos u castellanismos se troban superpuestos con as formas chenuinas sardas, a las que a vegatas han sustituito u las han feito restrinchir-se a rechions marguinals u rechions montanyosas d'o interior.
- Por exemplo en a zona d'o Macizo de Gennargentu se conserva a parola sarda fronesta ("finestra"), sustituita por o castellanismo ventana en quasi tota a isla.
- Més localizata tenemos calentura en a redolata de su Campidanu de Mesu, que corresponde con freba en sardo logudorés d'o Macizo de Gennargentu.
- O latín Caryophyllum dió en logudorés kolovru y en nugorés korófulu, formas que perdioron terreno debant de gravellu u gravel'u d'o campidano y tamién nugorés, y que se relacionan con o catalán clavell.
Intresants son os catalanismos trona ("predicadera") y seu, representando este zaguero tamién un aragonesismo (como la "Seu de Sant Salvador de Zaragoza"), a l'egual que ye un aragonesismo en sardo cardelina. A parola pa dicir "chuez" ye en campidanés guggi y en nugorés žužže, coincidindo una forma de l'aragonés meyeval chuche y o catalán judge
Luengas romances | ||
---|---|---|
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano |