Diferencia entre revisiones de «Idioma sardo»

← Ir ta a edición anterior Ir t'a edición siguient →

Contenido eliminado Contenido añadido

En renglón

Versión d'o 11:45 18 mar 2011

Plantilla:Grafía 87 Plantilla:Luenga indoeuropeya

O sardo (sardu) ye una luenga romanze occidental charrata en Cerdenya (Italia) por 1.350.000 presonas. Comparte caracteristicas, sobretot, con as luengas romanzes ibericas, antimás con o italián. Ye considerata una d'as luengas romanzes més arcaicas, porque ha conserbatas as bocals breus i y u latinas, as que en altras luengas romanzes se conbirtioron en e y o.

Dialectos

A luenga sarda se dibide en cuatro principals bariedaz:

Arborés, en a parte centro-occidental y en a norte d'o Campidano
Campidanés, en a parte meridional d'o Campidano
Logudorés, charrato en o centro-norte d'a isla en a rechión d'o Logudoro
Nugorés, en a parte centro-oriental

As suyas caracteristicas més importans

Sistema bocalico de 5 bocals (como en castellán): a, e, i, o, u, reduzindo-se en posizión atona a tres (a, i, u) en a mayoria d'os dialectos.
Conserbazión d'as bocals breus i y u latinas: DIGITUS > didu ('dedo').
Conserbazión en bellas parabras o sonido belar d'a C /k/ o G /g/ latinas: VOCEM > boghe.
Sonorizazión d'as consonans sordas interbocalicas (tamién as inizials en a fabla): VITA > bita /bída/ ('bida'), PAUCUS > pagu, IPSA CULTURA > sa curtura /sagurdúra/.
Betazismo: os sonitos /b/, /w/, /kw/, /gw/ inizials latinos pasoron a /b/: VERUS > beru, LINGUA > limba, QUATTUOR > batoro.
O grupo ll pasó a /dd/, un sonido espezial pronunziato con a punta d'a luenga en o punto més alto d'o paladar: FABULARI (> bulg. fallare) > faeddare
Os grupos inizials CL-, FL- y PL- latinos pasaron a cr-, fr-, pr-: CLAVE > crae, FLORE > frore, etc.
Conserbazión d'a t final d'os verbos (con bocal epentetica).
Adizión d'una bocal epentetica (amanata a la zaguera bocal d'a parabra) a la fin d'as parabras que rematan en consonant (ista bocal no apareixe en a escritura): est /ésti/ ('ye'), cantat /kántada/ ('canta'), sardos /sárduzu/, etc.
Bocal protetica an as palabras latinas que prenzipiaban con S+consonant: SCRIBERE > iscrìer.
L'articlo definito biene d'as formas d'o latín bulgar IPSO, IPSA, IPSOS, IPSAS > su, sa, sos, sas (en o dialecto campidanés, o plural ye siempre is): su sardu, sos sardos (u is sardus), sa limba, sas limbas (u is limbas).

L'ortografia

O sardo no tien una ortografia unificata, por ixo una palabra puet tener cuantas formas escritas (por eixemplo: bita, vita, bida, vida, pero a pronunziazión ye siempre a mesma: /bída/.)

Eixemplo

D'a Declaración Universal d'os Dreitos Humans:

Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.

Pronunciación:

/Tótu-zuz-éssiriz-umánuzu náskinti líberuz-e iguáliz-in dinnidadi e in derétuzu. Íssuzu téninti-za rezóni e-za-gusséntsia e débinti operári z'unu cun s'áteru cun ispíritu de fraternidádi/

Lexico

O lexico sardo presenta catalanismos y bell aragonesismo que s'introducioron en o periodo que Cerdenya pertanyó a la Corona d'Aragón, y tamién bell castellanismo d'un periodo més tardano, en o que o castellán eclixó a las atras luengas d'o "Imperio Espanyol".

A presencia d'os iberorromances estió més fuerte en os centros de Gallura y d'a redolata de Sassari. Muitos sardos escribiban en catalán, que representaba pa ells a luenga de cultura. Dimpués se desvinió o mesmo con o castellán, que estió dica l'anyo 1764 a luenga oficial d'os tribunals y as escuelas. Os catalanismos son freqüents en a terminolochía d'administración, d'a ilesia u d'a pesca.

Os catalanismos, aragonesismos u castellanismos se troban superpuestos con as formas chenuinas sardas, a las que a vegatas han sustituito u las han feito restrinchir-se a rechions marguinals u rechions montanyosas d'o interior.

Por exemplo en a zona de Gennargentu se conserva a parola sarda fronesta, sustituita por o castellanismo ventana en quasi tota a isla.
Més localizata tenemos calentura en a redolata de Campidano, que corresponde con freba en sardo logudorés de Gennargentu.
O latín Caryophyllum dió en logudorés kolovru y en nugorés korófulu, formas que perdioron terreno debant de gravellu u gravel'u d'o campidano y tamién nugorés, y que se relacionan con o catalán clavell.

Intresants son os catalanismos trona ("predicadera") y seu (edificio), representando este zaguero tamién un aragonesismo (como la "Seu de Sant Salvador de Zaragoza"), a l'egual que ye un aragonesismo en sardo cardelina. A parola pa dicir "chuez" ye en campidanés guggi y en nugorés žužže, coincidindo una forma de l'aragonés meyeval chuche y o catalán judge

Wikipedia

Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en Idioma sardo.

Luengas romances
Aragonés \| Arrumano \| Astur-leyonés \| Castellano \| Catalán \| Corso incluindo o gallurés \| Chudeocastellano \| Dalmata \| Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón \| Francoprovenzal \| Friulán \| Gallego \| Istriot \| Istrorrumano \| Italiano \| Ladino \| Ligur \| Lombardo \| Meglenorrumano \| Napolitán \| Occitán incluindo o gascón y l'aranés \| Piemontés \| Portugués \| Rumanche \| Rumano \| Sardo incluindo o sasarés \| Siciliano \| Veneciano

@@ Linia 23: / Linia 23: @@
 O '''sardo''' (''sardu'') ye una [[luengas romanzes|luenga romanze]] occidental charrata en [[Cerdenya]] ([[Italia]]) por 1.350.000 presonas. Comparte caracteristicas, sobretot, con as luengas romanzes ibericas, antimás con o [[Idioma italián|italián]]. Ye considerata una d'as luengas romanzes més arcaicas, porque ha conserbatas as bocals breus ''i'' y ''u'' latinas, as que en altras luengas romanzes se conbirtioron en ''e'' y ''o''.
-== Dialeutos ==
+== Dialectos ==
 A luenga sarda se dibide en cuatro principals bariedaz:
@@ Linia 32: / Linia 32: @@
 == As suyas caracteristicas més importans ==
-*Sistema bocalico de 5 bocals (como en [[Idioma castellán|castellán]]): ''a, e, i, o, u'', reduzindo-se en posizión atona a tres ''(a, i, u)'' en a mayoria d'os dialeutos.
+*Sistema bocalico de 5 bocals (como en [[Idioma castellán|castellán]]): ''a, e, i, o, u'', reduzindo-se en posizión atona a tres ''(a, i, u)'' en a mayoria d'os dialectos.
 *Conserbazión d'as bocals breus ''i'' y ''u'' [[Latín|latinas]]: DIGITUS > ''didu'' ('dedo').
 *Conserbazión en bellas parabras o sonido belar d'a C /k/ o G /g/ latinas: VOCEM > ''boghe''.
@@ Linia 42: / Linia 42: @@
 *Adizión d'una bocal epentetica (amanata a la zaguera bocal d'a parabra) a la fin d'as parabras que rematan en consonant (ista bocal no apareixe en a escritura): ''est'' /ésti/ ('ye'), ''cantat'' /kántada/ ('canta'), ''sardos'' /sárduzu/, etc.
 *Bocal protetica an as palabras latinas que prenzipiaban con S+consonant: SCRIBERE > ''iscrìer''.
-*L'articlo definito biene d'as formas d'o latín bulgar IPSO, IPSA, IPSOS, IPSAS > ''su, sa, sos, sas'' (en o dialeuto campidanés, o plural ye siempre ''is''): ''su sardu, sos sardos'' (u ''is sardus''), ''sa limba, sas limbas'' (u ''is limbas'').
+*L'articlo definito biene d'as formas d'o latín bulgar IPSO, IPSA, IPSOS, IPSAS > ''su, sa, sos, sas'' (en o dialecto campidanés, o plural ye siempre ''is''): ''su sardu, sos sardos'' (u ''is sardus''), ''sa limba, sas limbas'' (u ''is limbas'').
 == L'ortografia ==
@@ Linia 48: / Linia 48: @@
 == Eixemplo ==
-D'a [[Declarazión Unibersal d'os Dreitos Umans]]:
+D'a [[Declaración Universal d'os Dreitos Humans]]:
 :''Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.''
+Pronunciación:
-Pronunziazión:
 :/Tótu-zuz-éssiriz-umánuzu náskinti líberuz-e iguáliz-in dinnidadi e in derétuzu. Íssuzu téninti-za rezóni e-za-gusséntsia e débinti operári z'unu cun s'áteru cun ispíritu de fraternidádi/
+== Lexico ==
+O lexico sardo presenta [[catalanismos en o sardo|catalanismos]] y bell [[aragonesismo (lingüistica)|aragonesismo]] que s'introducioron en o periodo que Cerdenya pertanyó a la [[Corona d'Aragón]], y tamién bell castellanismo d'un periodo més tardano, en o que o castellán eclixó a las atras luengas d'o "[[Imperio Espanyol]]".
+A presencia d'os iberorromances estió més fuerte en os centros de [[Gallura]] y d'a redolata de Sassari. Muitos sardos escribiban en catalán, que representaba pa ells a luenga de cultura. Dimpués se desvinió o mesmo con o castellán, que estió dica l'anyo 1764 a luenga oficial d'os tribunals y as escuelas. Os catalanismos son freqüents en a terminolochía d'administración, d'a ilesia u d'a [[pesca]].
+Os catalanismos, aragonesismos u castellanismos se troban superpuestos con as formas chenuinas sardas, a las que a vegatas han sustituito u las han feito restrinchir-se a rechions marguinals u rechions montanyosas d'o interior.
+*Por exemplo en a zona de [[Gennargentu]] se conserva a parola sarda ''fronesta'', sustituita por o castellanismo ''ventana'' en quasi tota a isla.
+*Més localizata tenemos ''[[calentura]]'' en a redolata de [[Campidano]], que corresponde con ''freba'' en sardo [[logudorés]] de Gennargentu.
+*O latín ''Caryophyllum'' dió en logudorés ''kolovru'' y en nugorés ''korófulu'', formas que perdioron terreno debant de ''gravellu'' u ''gravel'u'' d'o campidano y tamién nugorés, y que se relacionan con o catalán ''clavell''.
+Intresants son os catalanismos ''[[trona]]'' ("[[predicadera]]") y ''[[seu (edificio)]]'', representando este zaguero tamién un aragonesismo (como la "[[Seu d'o Salvador|Seu de Sant Salvador de Zaragoza]]"), a l'egual que ye un aragonesismo en sardo ''[[cardelina]]''. A parola pa dicir "[[chuez]]" ye en campidanés ''guggi'' y en nugorés ''žužže'', coincidindo una forma de l'aragonés meyeval ''chuche'' y o catalán ''judge''
 {{InterWiki|sc}}