Bodiello gordo

De Biquipedia
(Reendrezau dende Bodiello bolsudo)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
En azul o bodiello ancho.

O bodiello gordo,[1] bodiello bolsudo[2], estentino gordo[3], morcón[4] u bull[5] ye a zaguera parti de l'aparato dichestivo en os vertebratos. A suya función ye absorber l'augua d'os repuis alimentarios no dicheribles ta la suya posterior expulsión d'o cuerpo. Ye formato por o ciego y o colon y o recto (estentín culer[6] u bodiello cular). Prencipia en a rechión iliaca d'a pelvis, a l'altaria u chusto por debaixo d'a cintura, a on que s'une con a parti inferior d'o bodiello chicot. Dende aquí, contina dica l'abdomen, trescruza transversalment a cavidat abdominal y, de contino, s'endreza enta abaixo dica plegar a lo suyo punto final, l'ano. Con una largaria d'alto u baixo d'un metro y meyo, representa una cinquena parti d'a lonchitut total d'o estentino.

Dende o bodiello chicot, os poquez nutrients que no han estato dicheritos previament, y parti de l'augua, pasan a lo bodiello gordo a traviés d'un aniello muscular que mira que os alimentos no tornen a lo bodellet. O bodiello gordo necesita de 10 a 12 horas ta rematar a resta d'o proceso. En ista fase, ya no contina procesando-se os alimentos; o bodiello gordo simplament absorbe as vitaminas, (por eixemplo a vitamina K), creyatas por as bacterias que habitan en o colon y l'augua restant, compacta os excrementos y almadazena la materia fecal en o bodiello cular u recto dica que sía eliminata por l'ano.

A diferencia mas important con o bodiello chicot ye que ye mas amplo y que presenta una napa muscular lonchitudinal que se reduce a tres estructuras en forma de correya, de bels 5 milimetros d'amplaria, conoixitas como taeniae coli, que prencipian en a base de l'apéndiz y s'estendillan dende o ciego dica lo recto. A suya paret s'alinia con o epitelio columnar simple y, en cuentas de tener as vellosidaz d'o bodiello chicot, o bodiello gordo presenta glandulas intestinals. Encara que os dos intestins tienen celulas en forma de cáliz, en o bodiello gordo són mas numerosas.

L'apéndiz, que ye unito a la superficie posteromedial d'o bodiello gordo, contiene masas de teixito limfoide. L'apendicitis ye o resultato d'un bloqueyo que agafa material infectato en a cavidat, pero l'apéndiz, si ye menester, se puet tirar sin garra periglo ni consecuencia ta o pacient, ya que pareixe un remanent d'a evolución y que no tién denguna función conoixita en l'actualitat.

Denominacions[editar | modificar o codigo]

En aragonés occidental no se fa servir guaire a parola bodiello por o menos actualment y fan servir variants d'a parola estentino. En as zonas d'a metat oriental de l'Alto Aragón a on se conserva a parola bodiello a chent considera que ye una parola d'un rechistro mes baixo que estentino, y fan servir estentín[6] u estentino cuan quieren fer puyar o livel d'o suyo rechistro. Con a variants bodillo de bodiello trobamos l'adchectivo bolsudo en o Semontano. Con a forma estentino trobamos l'adchectivo gordo en ansotano, coincident con budillo gordo en o Semontano de Balbastro[1]. En o Semontano tamién s'ha documentau a denominación de budillo ancho (con castellanización fonetica), en oposición a lo budillo estrecho, tamién con castellanización fonetica.[1]

Cualques estudios lexicos locals nombran a lo bodiello gordo como culer u cular, manimenos en belsetán y en o Semontano de Balbastro con este adchectivo se refiere unicament a lo recto.[1][6] N'esta clase d'estudios locals tamién podemos trobar l'adchectivo callar, manimenos en cheso se refiere unicament a lo recto y en chistabín se refiere a una part d'o estomago d'os remugadors. Con a denominación arbillo mos trobamos con a problematica que en cualques puestos se refiere a lo bodiello gordo y en atros puestos a lo esofago.

Fernando Romanos reculle a parola morcón con o significau de bodiello gordo en Orés, manimenos en Ansotano morcón ye reculliu por María Pilar Benítez con o significau de bodiello ciego.[3] En Osella y Trasobars se reculle morcal con o significau de bodiello gordo.

A forma bull ye propia de l'benasqués.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 (es) Chesús de Mostolay: El Aragonés en el Somontano de Barbastro. Aneto Publicaciones. 2007. ISBN 978-84-95349-42-2 En o diccionario de Mostolay figura como budillo gordo
  2. (an)(es) ANDOLZ CANELA, Rafael, Diccionario Aragonés, Aragonés-Castellano Castellano-Aragonés (5ª Ed.); Mira Editores. Zaragoza 2004. ISBN 84-8465-160-6. O diccionario d'Andolz da como localidat pa bodillo bolsudo o Semontano de Uesca.
  3. 3,0 3,1 (es) María Pilar Benítez L'Ansotano. Estudio del habla del Valle de Ansó. Gobierno de Aragón, 2001, p 303, p 315
  4. (es) Fernando Romanos Hernando: Al límite. La pervivencia del aragonés en las comarcas del norte de Zaragoza. Diputación de Zaragoza, 2003, p 216
  5. (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978.
  6. 6,0 6,1 6,2 (es) Antoni Maria Badia i Margarit: El habla del valle de Bielsa. Instituto de Estudios Pirenaicos, 1950 p 272

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]