Alteracions de 1591

De Biquipedia
(Reendrezau dende Alterazions de 1591)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
As tropas castellanas dentrando en Zaragoza.
Chuan V de Lanuza.

As alteracions de 1591 (u Rebelión d'Aragón de 1591) estioron una serie de feitos que escaicioron en Aragón entre as anyadas 1590 y 1591 y que rematoron con a muerte de qui allora yera Chusticia d'Aragón, Don Chuan de Lanuza, dimpués d'un devantamiento d'o pueblo contra o rei d'Espanya.

O secretario de estato d'o rei Felipe I d'Aragón, Antonio Pérez, que yera encorrito por a chusticia de Castiella, ta protecher-se vino ta Zaragoza y se refuchió a o emparo d'as leis d'Aragón, o rei fació que intervenise a Inquisición, tribunal debant d'o cual garra atro podeba fer cosa, a lo que o chusticia Chuan de Lanuza y o pueblo de Zaragoza salió a las carreras y impidió que lo prenesen.

Cuan o rei en tenió conoixencia, mandó a o suyo exercito a Zaragoza ta pillar a Antonio Perez, y iste fuyió, pero lo rei mató a o Chusticia en consecuencia por oposar-se a o que heba dito él.

Denominación[editar | modificar o codigo]

Os sucesos ocurrius en Aragón en 1591 estioron denominaus contemporaniament como alteracions, sucesos u tumultos encara que alteracions se fació predominant dende que meyaus d'o sieglo XIX o marqués de Pidal publicase a suya obra "Historia de las alteraciones de Aragón". Cualques autors suchieren que habría de denominar-se rebelión d'Aragón. Atros suchieren revuelta aragonesa.

O motivo d'o conflicto[editar | modificar o codigo]

Ta mas detalles, veyer os articlos Pleito d'o virrei forano y Privilechio de manifestación.

O detonant d'o conflicto estió que Antonio Pérez, secretaire d'o rei Felipe I d'Aragón dica 1579, heba estau preso en Madrit acusau de l'asasinato de Juan de Escobedo (hombre de confitanza de Chuan d'Austria), y s'adhibioron os cargos d'abusar d'a confitanza reyal y de conspiración. En abril de 1590 s'eslampó d'a garchola de Madrit con l'aduya d'a suya muller y fuyió ta Zaragoza. Astí l'ambient politico d'o reino d'Aragón ya yera alterau dende 1588 debiu a o poco respecto reyal por as constitucions aragonesas[1] contrimostrau en os episodios d'o pleito d'o virrei forano y en os problemas en o condau de Ribagorza. Antonio Pérez demandó a protección d'os fueros d'Aragón, acullindo-se a o privilechio de manifestación y demandando a protección d'o Chusticia d'Aragón. Amás fue refirmau por Francisco I de Ribagorza, duque de Villafermosa, a qui l'heban expropiau os dominios que teneba en Ribagorza, y por Luis Ximénez de Urréa y Enríquez, conte d'Aranda y Diego de Heredia, miembro d'a baixa nobleza.

Cronolochía[editar | modificar o codigo]

13 d'abril de 1571[editar | modificar o codigo]

Tropas castellanas a o mando d'o Duque de Segorbe, Francisco d'Aragón, ocupan Teruel[2] pa acabar con os suyos fueros.

1581-1591[editar | modificar o codigo]

Guerra de Ribagorza (tamién conoixida como que alteracions de Ribagorza) que acaboron con l'anexión d'o Condau de Ribagorza en os dominios d'o rei.

Febrero de 1585[editar | modificar o codigo]

Tropas castellanas conquieren Albarracín dimpués de cuantos días de bombardeyo d'a ciudat con artillería. Os suyos fueros son eliminaus en o que ye conoixiu como que alteracions d'Albarracín.

19 d'abril de 1590[editar | modificar o codigo]

Antonio Pérez fuye d'a garchola de Madrit y se refuchia en Aragón.

24 de mayo de 1591[editar | modificar o codigo]

Se produz o treslau d'Antonio Pérez enta l'Alchafaría. Una revoltina popular en Zaragoza lo impide.

24 de setiembre de 1591[editar | modificar o codigo]

I hai un nuevo intento de treslau d'Antonio Pérez enta l'Alchafaría baixo a vichilancia d'abundants tropas. Un choven chila "entalto a libertat" a o que ye respondiu con un disparo d'arcabuz que lo mata. Estalla alavez una revoltina popular que provocó a muerte de mas de 30 personas y impide lo treslau.

6 de noviembre de 1591[editar | modificar o codigo]

Un grandizo exercito castellano a o mando d'Alonso de Vargas encieta a invasión d'Aragón partiu en dos partis que penetran a la vegada en o Reino. Una marcha dende Alfaro y l'atra dende Agreda.

A Deputación Cheneral d'Aragón pidió aduya a Catalunya y a Valencia sin garra exito. Se tractó de reclutar un exercito pero estió imposible de fer en tan curto espacio de tiempo. Se calculaba que se podrían reclutar dica 24.000 hombres, manimenos tasament se podioron chuntar 2.000 hombres, a mayoría d'éls labradors sin experiencia en combate.

12 de noviembre de 1591[editar | modificar o codigo]

L'exercito castellano ocupa Zaragoza.

19 d'aviento de 1591[editar | modificar o codigo]

O Chusticia d'Aragón ye apresau.

20 d'aviento de 1591[editar | modificar o codigo]

O Chusticia d'Aragón Chuan V de Lanuza ye executau sin chudicio previo.

Febrero de 1592[editar | modificar o codigo]

Antonio Pérez, fuyiu a Pau, preparó de conchunta con a princesa de Biarn, Caterina de Borbón, un continchent formau por 600 biarneses y bels 900 exiliaus aragoneses con Martín de Lanuza a lo suyo mando. L'obchectivo yera prener Chaca y escalivar a resistencia aragonesa contra a ocupación castellana.[3] O chicorrón exercito conquirió Sallent de Galligo y posteriorment Biescas o 9 de febrero. Manimenos, o 19 de febrero Biescas cayió de nuevo en mans d'as tropas reals abortando a invasión.

Chulio de 1592[editar | modificar o codigo]

As Corz achuntadas en Tarazona con o rei Felipe II d'Espanya an iste retalla parti d'os Fueros d'Aragón.

Consecuencias[editar | modificar o codigo]

Execucions[editar | modificar o codigo]

Execución de Chuan V de Lanuza.

Os liders d'a rebelión, que s'autoproclamaban "os fillos d'a libertat" estioron detenius y executaus. O Chusticia d'Aragón estió aturau o 19 d'aviento de 1591 y executau o día sigüient sin chudicio previo. Seis labradors estioron executaus por a muerte d'o marqués d'Almenara. En octubre de 1592 estioron executadas 44 personas mas. Atras 65 estioron condenadas a zurras, galeras y distierro.

Represión politica[editar | modificar o codigo]

En as Corz de Tarazona de 1592 se retalloron parti d'os Fueros d'Aragón. A Guarda d'o Reino pasó a depender dreitament d'o rei.

En istas Corz se creyó un fuero que prohibiba apellidar-se libertat baixo la menaza de pena de muerte.

...que qualquier persona, de qualquiera dignidad, estado ó condición sea, que apellidare libertad ó induciere á otros que la apelliden, aunque de haberlo hecho no se siga otro efecto, puedan ser castigados y condenados hasta en pena de muerte natural.[4]

O Reino estió condenau a pagar una pinyora de 700.000 libras chaquesas.

Se suprimioron os fueros d'as Comunidaz d'Albarracín y de Teruel.

Represión contra o cabal d'os sublevaus[editar | modificar o codigo]

S'espaldoron numerosos palacios y Felipe II d'Espanya se plantió mesmo espaldar a Ilesia de Santa María d'o Pilar en Zaragoza.

Militarización[editar | modificar o codigo]

Se reformó fundament l'Alchafaría. Se construyó a Ciudadela de Chaca pa controlar a la ciudat. Pa ixo se arranó con un barrio de Chaca clamau "Burgo novo" u "Burnao".[5]

Censura[editar | modificar o codigo]

En as anyadas posteriors a os sucesos de 1591 s'escribioron cuantas cronicas dende a perspectiva castellana. A Deputación Cheneral d'Aragón tractó d'ofrir una vista aragonesa y encargó cuantos treballos que manimenos fuoron censuraus.[6] Asinas, por eixemplo, as obras de Chuan Costa y Beltrán y Cheronimo Martel fuoron destruyídas.[7] A obra de Lupercio Leonardo de Argensola "Información de los sucesos del Reino de Aragón en los años 1590 y 1591, en que se advierte los yerros de algunos autores" escrita en 1604 remanió inedita dica 1808.[8] Atras obras como que la de Francisco d'Aragón y Gurrea y la de Francisco de Gilabert remanioron ineditas dica 1888.

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (ca) Diccionari d'Història de Catalunya; ed. 62; Barcelona; 1998; ISBN 84-297-3521-6; p. 52
  2. (es) Alteraciones de Albarracín en a Gran Enciclopedia Aragonesa
  3. (es) Jesús Gascón Pérez La "jornada de los bearneses", epílogo de la resistencia aragonesa contra Felipe II, Bulletin Hispanique, n° 2, 2004, Université Michel de Montaigne Bordeaux, p.482
  4. (es) Lupercio Leonardo de Argensola: Información de los sucesos del Reino de Aragón en los años 1590 y 1591, en que se advierte los yerros de algunos autores, 1808, p.209
  5. (es) Chaca en a Gran Enciclopedia Aragonesa
  6. (es) Jesús Gascón Pérez:1591-1991: cuatro siglos de historiografía sobre las "alteraciones" de Aragón, Stud.his. n°20, 2013, ISSN 0213-2079, p.248
  7. (es) Gregorio Colás Latorre:Felipe II y el Constitucionalismo aragonés, Manuscrits n°16, 1998, p.139
  8. (es) Lía Schwart:Las "alteraciones aragonesas" y los Argensola, p.819