Ir al contenido

Taixudo

De Biquipedia
(Reendrezau dende Taixón)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Un taixudo de a especie Meles meles.

Taixudo, taixón (d'o latín <*TAXONE u <*TAXO[1], y istas d'o chermanico <*Dachs[1]) u melón (d'o latín <*MELONE, derivau de <MELES) son as denominacions populars mayoritarias con as cuals se conoix, en aragonés, a cualques especies de mamiferos carnivoros d'a familia d'os mustelidos con una mida mediana u gran, coda curta, y caracterizaus por tener una vida acusadament nocturna, dieta omnivora y una gran capacidat excavadera.

En Aragón son representaus por una sola especie, Meles meles, o taixudo común u europeu, que tamién ye a especie de mustelido mas gran d'a Peninsula Iberica.

Por contacto cheografico con l'aria de distribución, anque a denominación aragonesa se fa servir principalment ta describir a la dita especie, o termin puede fer referencia (y en atras luengas romances ye regular que en faiga) a cualsiquier atro mustelido en as subfamilias Melinae, Mellivorinae y Taxidiinae, as cuals concaben especies de caracteristicas y costumbres semellants que habitan en Africa, Asia y Nordamerica.

Descripción[editar | modificar o codigo]

O patrón de colors en a cara ye una caracteristica muit visible de bellas especies de taixudos, como Meles meles.

Os taixudos son animals de cuerpo robusto y patas curtas y firmes, que a sobén rematan en zarpas con unglas no retractils y muit fuertes, que fan servir ta esgarrapar en a tierra u excavar. As patas son muit musculosas, mas que mas as debanteras, que fan marchar ta trobar-se l'alimento, rechirando piedras, esgarrapando en a tierra u a crosta d'os árbols, y esforiquiando en os cados de belatros vertebraus menors.

O pelache ye unatra de as suyas caracteristicas mas reconoixibles: tienen o lumo u a mayor parte d'o cuerpo cubierto de pel griso, y cualques especies, como a propia Meles meles, tienen un patrón de colors peculiar en a cara, con o rostro blanco con dos faixas negras lonchitudinals a la cabeza, que naixen en o mueso y se prolargan dica la foyeta, incluindo a os uellos y as orellas. Belatras especies o tienen diferent, pero tamién fan diferencia con a coloración d'a resta d'o cuerpo.

A mayoría d'eixemplars adultos pesan d'entre 10 y 15 kilos, con una lonchitut corporal que baila d'entre 60 y 80 centimetros. Os eixemplars salvaches son conoixius por estar furos cuan se sienten encorralaus, y pueden fer gala d'una achilidat superior a la esperable ta ferir a zarpadas y con os dients.

Son animals de costumbres crepusculars y nocturnos, con una taxia (orientación) fundamentalment olfactiva. O mueso de bellas especies ye mas largo que en atras, y a sobén muestran cualques cosa de mobilidat en a nariz.

Imáchens[editar | modificar o codigo]

Zoonimia[editar | modificar o codigo]

A forma mas extensa cheograficament, en o dominio lingüistico de l'aragonés, ye «taixudo»[2], y a suya variant «teixudo»[1][2], mas minoritaria. As dos tienen variants de pronunciación, como /ta'tʃudo/~/te'tʃudo/[2] ("tachudo" y "techudo"), /ta'tʃugo/ ("tachugo" en Pandicosa y en Torla), /ta'tʃubo/ ("tachubo", en Aragüés de lo Puerto y en Chasa) y dica «taixut» (/tai'ʃu/, literalment pronunciau como "taixú"), que s'ha documentau nomás que en Vio[2] (val de Vio, Sobrarbe).

Istas parolas tienen un uso antigo documentau, y no pareix que hesen estau circumscritas historicament a l'Alto Aragón: s'ha trobau escrito taixugo (grafiau "taxugo" y con sufixo -ugo como o portugués teixugo) en textos comercials d'o sieglo XV en Daroca y en Exea d'Albarracín, bien ta o sud d'Aragón. As formas castellanizadas «tahudo» y «tehudo» (que en castellano s'escribe "tajudo" y "tejudo") son muit comuns en o castellano d'Aragón, por toda a cheografía, y son un eixemplo claro d'aragonesismos por o substrato aragonés que tiene o dialecto rechional d'o castellano.

As formas como «taixón» tamién han estau documentadas en tot o dominio lingüistico, dende a Ribagorza dica l'extrimo nord-occidental de a Chacetania, pero se fan servir menos que as d'o grupo de «taixudo». S'ha documentau «taixón» en Chistén, Vio, a Espunya y Fiscal (Sobrarbe) y en Echo, Aragüés y en Ansó, en as vals d'Echo y d'Ansó (Chacetania) y en Samianigo[2] (Alto Galligo). A suya variant «teixón» tiene una distribución cuasi exclusiva d'os parlars ribagorzans; con as solas excepcions de Chistén, Sant Chuan de Plan y Vio, que son en a vecina comarca de Sobrarbe, s'ha documentau en Benás, en Graus, en Torres, Fonz, Campo, Veri, Estadilla, Chía, la Puebla de Castro, Sant Feliu de Veri, Castillón de Sos y la Puebla de Fantova[2]. A forma equivalent, pero con fonetica catalana, «teixó», ye común en o catalán ribagorzano de localidaz como las Pauls, Tamarite, Alcampell, Sant Istevan de Litera u Bonansa[2].

Tanto as formas d'o grupo de «taixudo» como as que en son de «taixón» dimanan d'o latín <*TAXO u, posiblement, <*TAXONE[1], que yera un prestamo en a luenga d'os dominadors romanos que heban amprau d'o chermanico <*Dachs[1]. Manimenos, a parola propia d'o latín ta nombrar a istos animals, <MELES, tamién ha deixau derivaus en l'Alto Aragón, anque tot pareix indicar que son mas limitaus a la zona nord-occidental; exlusivos d'as comarcas d'a Chacetania, Cinco Villas, a Plana de Uesca y l'Alto Galligo.

S'ha documentau «melón» (lat. <*MELONE <MELES) en a comarca d'a Chacetania en Salvatierra d'Esca, Aragüés, Botaya, Ansó, Aísa, Borau, Villanuga, Sigüés, Bailo y dica en a ciudat de Chaca[2], en Biel y Valpalmas en Cinco Villas, en Panzano, Ayerbe, Villalangua, Morillo de Galligo, Lobarre, Arguis, Labata y Forniellos de Mont-Aragón en a Plana de Uesca, en Yebra y Bara (Sarrablo), Samianigo, Borrés y Xabierregai en l'Alto Galligo. A la practica, en muitas d'istas localidaz tamién se i puede sentir denominacions como «taixón» y/u «taixudo»[2], que sí que son chenerals en tot l'ámbito aragonesofono, por o que se puede dicir que en l'Alto Aragón occidental coexisten os derivaus de <*TAXONE con es de <*MELONE.

Ista forma ye corradical (comparte a radiz etimolochica) con belatras voces que existen en o grupo evolutivo iberorromanico occidental, como «melandru» (o mesmo animal) en astur-leyonés, y «meloncillo», en castellano, que amaga a mesma radiz en o nombre d'unatro carnivoro (Herpestes ichneumon).

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 (es) MOTT, Brian L.. Diccionario etimológico chistabino-castellano castellano-chistabino. Institución «Fernando el Católico». Zaragoza, 2000. ISBN 84-7820-553-5
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-8986-235-7

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]