Tudela

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre un municipio y ciudat en a Ribera Navarra; ta atros usos, se veiga Tudela (desambigación).
Tudela
Tutera
Municipio de Navarra
Bandera Escudo d'armas
Plaza d'os fueros y seu d'o concello de Tudela
Plaza d'os fueros y seu d'o concello de Tudela
Entidat
 • Estau
 • Comunidat
 • Provincia
 • Comarca
Municipio
 Espanya
 Navarra
Navarra
Ribera Navarra
Superficie 215,7 km²
Población
 • Total

37 791 hab. (2013)
Altaria
 • Meyana

264 m.
Distancia
 • 94 km
 • 86 km

enta Pamplona
enta Zaragoza
Alcalde Alejandro Toquero Gil
Codigo postal 31500
Chentilicio Tudelano/a[1]
Parroquial
 • Diocesi

Arch. Pamplona y Tudela
Ríos Ebro y Queiles
Coordenadas
Tudela ubicada en Navarra
Tudela
Tudela
Tudela en Navarra
Web oficial

Tudela (en basco Tutera) ye un municipio de Navarra situato a 94 km de Pamplona. A suya población ye de 35.358 habitants (2012) en una superficie de 215,70 km² y una densidat de 163,92 hab/km².

Ye la capital d'a Ribera Navarra, d'o partiu chudicial d'o suyo nombre y d'a merindat de Tudela. Ye a segunda población de Navarra por o suyo numero d'habitants, dimpués de Pamplona. Tamién ye a seu d'a diocesi de Tudela.

A ciudat tien un important patrimonio arquitectonico, encara que en destacan a seu de Santa María, d'estilo romanico y gotico, y a ilesia de Santa Malena, d'estilo romanico.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Tudela ye situata a cantos d'os ríos Ebro y Queiles (iste zaguer trescruza a ciudat de sud ta o norte dica desauguar en l'Ebro), a 264 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar, a una distancia de 94 km de Pamplona, a capital de Navarra, y a 86 km de Zaragoza.

O suyo termin municipal muga con as localidaz d'Ablitas, Arguedas, Cabaniellas, Cascant, Castellón, Cintruénigo, Corella, Fitero, Fontellas y Murchant.

Toponimia menor[editar | modificar o codigo]

Tenemos bels arabismos interesans pa reconstruir a historia fonetica d'o navarro-aragonés: Almajares, Muga del Almajar, Almajar, lo prato, que en 1256 ye rechistato como Almalchal. Atros microtoponimos interesants son crucillada (1215), Carrera Meyana/Carrera Mediana/Carrera Meana u mesmo a calle Carrera.

Historia[editar | modificar o codigo]

Prehistoria[editar | modificar o codigo]

En o termin municipal de Tudela, bi han restos d'ocupación humana dende o Paleolitico inferior.

En 1999, en una excavacions arqueolochicas en o cerro de Santa Barbara, a man d'o casco viello de Tudela, bi troboron restos arqueolochicos d'un poblato celtiber, d'a misma tipolochía que l'amaniato chacimiento celtiber de Corz, a 25 km de distancia. Sindembargo, Claudio Ptolomeu charra d'una ciudat clamata Muscaria, en ista redolada, que beluns relacionan con Tudela, y que, seguntes pareix, sería una ciudat bascona. Sindembargo, Ptolomeu situaba ista ciudat entre Tarraga y Segia (a primera, seguntes bellos autors, ye a ciudat que bi ha en o pueyo en os Banyals d'Uncastiello; a segunda ye l'actual Exeya d'os Caballers).

Imperio Romano[editar | modificar o codigo]

Tamién bi ha restos d'a presencia de l'Imperio Romano, en forma de ceramica, en o pueyo que domina Tudela, mostrando asinas a presencia ininterrumpita de población en o lugar en ista epoca.

Dominio andalusí[editar | modificar o codigo]

Dimpués d'a invasión islamica d'a peninsula iberica, a redolada de Tudela quedó en mans d'a familia d'os Banu Qasi, una familia d'orichen hispano-godo convertita a lo Islam. Ista familia teneba conexions con os primers reis d'o reino de Pamplona, pero en 802 Amrus ben Yusuf, que yera o gubernador andalusí d'a Marca Superior, establió una nueva ciudat fortificata en l'actual Tudela (clamata Al-Tutili), ta cosirar y controlar as penetracions d'o reino pamplonés enta o sud. Ista ciudat s'establió encara que en o mesmo lugar ya i existiba una chicota comunidat musulmana, profitando d'as condicions esfensivas de Tudela, con o suyo pueyo en a marguin sud d'o río Ebro. A nueva ciudat se convertió a escape en un important centro economico, politico y militar, con a suya huerta de regano contino con as auguas d'o Ebro.

Conquiesta cristiana[editar | modificar o codigo]

En 1119 o rei Alifonso I O Batallero conquirió a ciudat de Tudela, y l'adhibió a o reino aragonés-navarro, y li atorgó o Fuero de Nachera y o Fuero de Sobrarbe ta contribuir a augmentar a suya población cristiana, convertindo-se en a capeza d'una merindat (a suya sucesora ye hue a Merindat de Tudela). Sindembargo, luego de la muerte d'Alifonso, a nobleza tudelana no aceptó a o suyo chirmán Remiro como rei, preferindo, como os nobles navarros, a Garzía Remíriz, que yera fillo d'un borde de Sancho I d'Aragón y V de Navarra. Tudela se separó asinas d'a Corona d'Aragón, en adhibiendo-se ta cutio a Navarra.

Demografía[editar | modificar o codigo]

Evolución demografica
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
35.358 - - - - - - - -

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 -
- 37.247 - - - - - - -

1990- : población de dreito.
Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidaz poblacionals en l'INE.

Administración[editar | modificar o codigo]

Alcaldes[editar | modificar o codigo]

Lista d'alcaldes
Lechislatura Nombre Partiu politico
19791980 Francisco Álava Jiménez Partido Socialista de Navarra
19801983 Alberto Tantos Bordonaba Partido Socialista de Navarra
19831987 José Antonio Pérez Sola Partido Socialista de Navarra
19871991 José Antonio Pérez Sola Partido Socialista de Navarra
19911995 José Antonio Pérez Sola Partido Socialista de Navarra
19951999 Luis Campoy Zueco Unión del Pueblo Navarro
19992003 Luis Campoy Zueco Unión del Pueblo Navarro
20032007 Luis Casado Oliver Unión del Pueblo Navarro
20072011 Luis Casado Oliver Unión del Pueblo Navarro
20112015 Luis Casado Oliver Unión del Pueblo Navarro
20152019 Eneko Larrarte Huguet Izquierda-Ezkerra
20192023 Alejandro Toquero Gil Navarra Suma
20232027 Alejandro Toquero Gil[2] Unión del Pueblo Navarro

Luenga[editar | modificar o codigo]

A luenga predominant actual en Tudela ye un castellano con caracters rechionals propios d'a Ribera Navarra y Aragón y que se remontan a l'antigo romanz navarro-aragonés que se i parlaba. Bi ha neoparlants d'o basco u conoixedors d'esta luenga pero en un numero muito chicot.

En a Baixa Edat Meya yera oficial o romanz navarro-aragonés, que se feba servir pa escribir textos oficials como o mesmo Fuero de Tudela. Una d'as primeras muestras claras de romanz navarro como elementos romances en textos latinos se troba en Tudela:

illa parte quantum abed in uilla et in almunias et in sotos et in campos [...] et illas aquas quomodo las solebas aber in tempo de mauros. Dedi precium CCC solidos de dineros et I gequa. Saniho Fortunihones, iusticia (Tudela 1127).

Tudela atrayeba una inmigración basca, gascona y chodiga que s'asimilaba lingüisticament a los parlants d'o romance autoctono. Sobre a parla medieval navarro-aragonesa de Tudela se puet interpretar como una supervivencia d'o mozarabe local d'a Val de l'Ebro que se charraba en Tudela, Tarazona, Borcha, Zaragoza, ecetra, diferent d'atras parlas mozarabes peninsulars pero no guaire diferent d'o romanz navarro-aragonés d'os conquiridors cristianos navarros y aragoneses, que lo farían cambear un poquet.

Puestos d'intrés[editar | modificar o codigo]

A Seu de Santa María de Tudela.

Molimentos relichiosos[editar | modificar o codigo]

Molimentos civils[editar | modificar o codigo]

Personalidaz naixidas de Tudela[editar | modificar o codigo]

Fiestas[editar | modificar o codigo]

O prencipio d'as Fiestas de Santa Ana en a Plaza d'os Fueros de Navarra de Tudela.

Localidaz achirmanatas[editar | modificar o codigo]

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]