Tiroleses

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Tiroleses
Tiroler
Tiroleses
Rechions con comunidaz importants
Austria
Italia
Idiomas
Alemán, bavaro y italiano
Pueblos relacionaus
Austriacos, bavaros, italianos
Mapa

Os tiroleses (en alemán Tiroler, en italiano Tirolesi) son os habitants d'o Tirol, rechión dividita dende a primera Guerra Mundial entre Austria y Italia. Os tiroleses parlan alemán y son mayoritariament de relichión catolica.

Historia[editar | modificar o codigo]

Os bayovarios s'apoderoron d'o Nordgau en l'anyo 531 y enta l'anyo 591 d'a rechión alpina con Tirol meridional.

Una rota migratoria bayovaria trescruzaba o Brenner y baixaba por a val d'o Adigio y en os S. IX y X amaneixen a sobén colonias bayovarias en a val d'Adigio, a lo tiempo que en este territorio ladino bi ha documentos de donacions de latifundios a conventos y capítols bayovarios, y compras de tierras por parte d'os bayovarios. D'esta traza l'Alto Adigio dica o estreitamiento de Salorno fue chermanizato china chana, y o ladino fue retaculando y no resistió que en as vals mes inaccesibles. En este proceso migratorio tamién se formoron as isletas d'alemans d'o Trentino (en especial Alto Perginese), y os de Sette Comuni di Vicentino y os de Tredici Comuni di Veronesado. Os tiempos de romanización d'esta rechión varían muito pero en bels casos son posteriors a los sieglos XVII y XVIII.

Atlas Tyrolensis, un mapa creyato entre 1760 y 1770 que amuestra tot o Condau de Tirol

O territorio d'o Tirol encomenzó a existir en o sieglo XIII, independient de Bavera. En a rechión d'o Tirol yera adhibita una zona de luengache lombardo (o Trentino). En 1805 o ducau de Bavera prenió o control d'o Tirol, pero en 1809 os tiroleses se rebeloron contra os bavaros y os franceses, que esclaforon a revuelta. O Tirol pasó a control d'os Habsburgo en 1814. Dimpués d'a primera guerra mundial, por o tractau de Saint Germain de 1919 o Trentino pasó a Italia por razons etnicas, pero por razons estratechicas se posó a muga entre Italia y Austria mes a lo norte que a muga septentrional d'o Trentino, a l'altura d'o Cuello d'o Brenner. D'esta traza Italia s'anexionó un territorio chermanofono y de luenga ladina sin consultar a la población. A parte meridional d'o Tirol baixo control italiano yera o nuclio d'a rechión, con o castiello d'o Tirol, que heba dato o nombre a lo Land. Os italianos baptizoron a zona chermanofona como Alto Adigio, y os nativos como Südtirol.

En 1922 os faixistas prenioron o poder en Italia y encomenzó una campanya d'italianización. En 1939 Hitler y Mussolini pactoron y os tiroleses y ladinos u heban d'emigrar t'o Tercer Reich u heban d'acceptar a italianización. A mayoría (bels 75.000) decidió d'emigrar, pero a guerra aturó o proceso, y cuan Italia capituló o Tirol meridional, Trentino y Belluno se convertioron en o Alprenvorland dentro d'o Tercer Reich. Dimpués d'a guerra, 1945 a mayoría d'os que se'n fuoron tornoron, pero seguntes bellas fuents no estioron que 25.000.

En 1946 o trentinés de Gasperi y Austria alcuerdan una autonomía chicota y garantías lingüisticas pa os tiroleses, dentro d'un estatuto que s'aplica a la rechión de Trentino-Alto Adigio on a mayoría en conchunto ye italianoparlant (incluindo-ie a los que charran lombardo y veneciano). Creixe o nacionalismo tirolés, plegando a lo terrorismo en a decada de 1960, y esto obliga a Roma y Viena a negociar. Dimpués d'unas negociacions en 1968 se plegó en os alcuerdes de Paket. En 1972 entró en vigor o nuevo estatuto, que atribuye una autonomía a la provincia de Bozen (ye dicir, o Südtirol), por o que os tiroleses d'o sud tienen muitos dreitos como minoría, en un espacio cheografico on se puet garantizar un bilingüismo viable, dentro d'a rechión autonoma de Trentino-Alto Adigio, que sigue vichent. Bi ha una cooperación economica entre o norte y sud d'o Tirol y con o Voralberg y Trentino. Dende 1992 o problema se considera ya prou solucionato.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]