Sufixo -eu

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -eu ye un sufixo culto tonico que corresponde a los sufixos latinos -aeu(m) u -ēu(m), prou diferent en orichen a la terminación -eyo propia de sustantivos relacionaus con os verbos frecuentativos remataus en -eyar u -iar.

Son parolas bien documentatas en aragonés con esta terminación fideu, correu, chubileu, hebreu, macabeu, Pireneus y en antroponimos Andreu, Mateu, Bertolomeu, Ptolomeu, Romeu.

Os femenins regulars se pueden fer en -eua (correua, Mateua), tamién documentau como -eva (Mateva, Andreva). En belsetán se pronuncia -egua (corregua, y con atros orichens probables burricagua, vetechagua, crapitagua, cordaragua).

Bi ha femenins irregulars en -ea propios de cultismos: europea. N'estos casos ye posible por a fonetica aragonesa que se pronuncia -y- epentetica feble pa desfer o hiato, pero que por as normas graficas de l'Academia de l'Aragonés no s'ha de representar ortograficament por no derivar d'una consonant intervocalica desapareixita como en creyar, leyal u reyal.

Parolas d'atros orichens etimolochicos s'han adaptau a l'aragonés con esta terminación, como por eixemplo o termin peyorativo "aguineu", que deriva de Guinea, y ha arribau en aragonés a traviés de l'algarabía y as parlas mozarabes.

Como locativo[editar | modificar o codigo]

O sufixo latín -ēu(m) provién d'o griego -eion, que significa "casa de". Un eixemplo en ye a parola latina "museum", derivau d'o girego "mouseion", literalment "casa d'as Musas". L'adaptación lochica en l'aragonés actual dreitament dende o latín ye museu.

Dende o significau de "casa de" trobamos bel uso en botanica: chineceu, literalment "casa d'as mullers", se refiere en botanica a la part femenina d'a flor.

En a toponimia[editar | modificar o codigo]

O toponimo Pireneus deriva d'o latín por vía culta y se relaciona etimolochicament con a ninfa Pyrene, podendo tamién estar un eixemplo de locativo como os anteriors "museu" u "chineceu". En latín ye Pyrenaeum en singular y Pyrenaei en plural.

Bi ha toponimos biblicos u d'Orient Meyo pasaus a traviés d'o griego helenistico -αία y o idioma latín -AEA con a forma femenina d'este sufixo. S'escriben remataus en -ea, sin escribir una -y- desfendo o sufixo culto: Arimatea, Caldea, Chudea, Galilea, Idumea, Nabatea, Perea. N'estos casos coincide o toponimo con a forma femenina d'o chentilicio u etnonimo.

Toponimos muito mes recients pero cheneralizaus en as luengas occidentals a traviés d'o griego moderno como Crimea s'escriben d'igual traza, y atros d'atros orichens como Guinea prenen a mesma traza.

Como chentilicio u etnonimo[editar | modificar o codigo]

Trobamos a terminación -eu en os textos medievals aragoneses en chentilicios u etnonimos: hebreus, heteus, ecetra. Tamién pa denominacions de ciertos colectivos que nombran en a "Biblia" u en o "Nuevo Testamento": fariseus, macabeus, cireneus[1]. D'esta traza se puet fer servir este sufixo en textos historicos actuals pa chentilicios y etnonimos con o mesmo sufixo orichinal pero no necesariament documentaus como sabeus, amorreus, arameus y as denominacions d'os idiomas d'estas comunidaz (idioma arameu). Os femenins d'estos chentilicios y etnonimos son en -ea, por eixemplo hebrea.[2]

En o caso d'a evolución de IUDAEUM as formas teoricas como chudieu, chudeu son muito minoritarias y poco documentatas. As formas chudeu, chudeus son documentadas en una versión d'o Fueros d'Aragón y en bel texto escrito en romanz navarro. As formas chudieu[3] y chudieva han existiu en aragonés medieval, a primera en masculín se conoix por textos de l'Alto Aragón. Tanto en navarro como en aragonés medieval s'escribe cuasi siempre jodio, judio ("chodío", "chudío"), dica en a literatura alchamiada (s'escribe "chudío" con letra chim).

Alwin Kuhn veye que a evolución d'a parola chodiga ("simients d'a leguminosa Phaseolus vulgaris") puet estar influenciata por pareixito con a parola xordiga.[4] O pareixito fonetico con "xordiga" podió favoreixer una epentesi antihiatica d'a g.

Tampoco podemos olvidar que existioron os adchectivos con sufixo -iego chudiego, chudiega (derivaus d'o latín IUDAICUS, IUDAICA) referitos a elementos d'a cultura chodiga, como o "vin chudiego". Actualment en chistabín se documenta a parola chodigo con o significau d'"estafador".

Combinación "-oideu"[editar | modificar o codigo]

En latín tenemos o sufixo -OIDEUS que se fa servir pa creyar adchectivos dende parolas con o sufixo culto -OIDES y que d'alcuerdo con a fonetica de l'aragonés y a formación de cultismos s'adapta como -oideu. Puet indicar "relativo a" ("tiroideu" relativo a la glandula "tiroides"), "semellant a" ("ovoideu", con forma d'"ovoide" u "uevo"). A vegatas se fa servir pa creyar adchectivos dreitament dende parolas sin sufixo -OIDES en latín, d'esta traza como "perteneixent a", "relativo a" lo trobamos en "tifoideu", (de "tifus") y como "semellant a", "con forma de" lo trobamos en "lipoideu" y "sacaroideu".

Variants producto d'a castellanización[editar | modificar o codigo]

En aragonés teruelano se podeban trobar escrita a forma con epentesi en Andreya, Bartomeya y Romeya en o sieglo XIV, pero podeban estar casos d'hipercorrección en escritura, porque tamién se veyeba escrito Mareya. Por atra part se troba encara huei Mategüeta en a toponimia de Villespesa.

En o proceso de perduga de l'aragonés a terminación -eu propia de parolas d'este sufixo u d'atras parolas como seu (SEDE(M) en latín), se converte en -eo. En arias castellanizatas d'Aragón ye a sola que se siente un correo, la Seo. En l'aragonés d'as comunidaz aragonesas son documentatas formas como Mateyo y Romeyo ya en o sieglo XIV, muito minoritarias, pero indicadoras que ya se tendeba a substituyir -eu por -eo converchindo con o castellano. En caso de no estar hipercorreccions d'o escribano s'explicarían porque en a fonetica aragonesa se tiende a desfer o hiato con epentesi. En ixos mesmos textos tamién son documentatas as formas femeninas Mateya y Romeya.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Vicente de Vera, Eduardo: Textos en grausino (1904-1985). Zaragoza, Deputación Cheneral d'Aragón (col. «O pan de casa nuestra», 3), 1986.
  2. (an) Academia de l'Aragonés: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés. EDACAR, 7. Zaragoza, 2010
  3. (es) Tomás Navarro Tomás: Documentos lingüísticos del Alto Aragón. Syracuse, New York, Syracuse University Press, 1957
  4. (es) El dialecto altoaragonés en www.Xordica.com; Consultau lo 19 de chulio de 2010.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • (an) Academia de l'Aragonés: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés. EDACAR, 7. Zaragoza, 2010.
  • (es) José Antonio Díaz Rojo: Nociones de neología. Los sufijos -oides , -oide, -oideo, -oidal y -oídico en terminología médica. Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Valencia (España) [1]