Dinamarca

De Biquipedia
(Reendrezau dende Reino de Dinamarca)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Reino de Dinamarca
Kongeriget Danmark
Bandera de Dinamarca Escudo de Dinamarca
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Lema d'a reina: Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke
(Danés, «L'aduya de Dios, l'aimor d'o pueblo, a fuerza de Dinamarca»)
Himno nacional: Der er et Yndigt land
Kong Kristian (Inno reyal)
Situación de Dinamarca
Situación de Dinamarca
Capital Copenaguen
Mayor ciudat Copenaguen
Idiomas oficials Danés1
Forma de gubierno Monarquía constitucional
Frederico X
Mette Frederiksen
Unificación 2 de marzo de 1058
Superficie
 • Total
Mugas
Posición 130º
43.094 km²
68 km
Población
 • Total (2007)
 • Densidat
Posición 104º
5.447.084
126 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2007)
 • PIB per capita
Posición 50º
$ 203.677 millons
$ 37.392
Moneda Corona danesa
Chentilicio Danés/a[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+1
UTC+2
Dominio d'Internet .dk
Codigo telefonico +45
Prefixo radiofonico 5PA-5QZ
Codigo ISO 208 / DNK / DK
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE
1 Cooficial con o gronlandés en Gronlandia y o feroés en as Islas Feroe, asinas como l'alemán, que ye un idioma minoritario reconoixiu en o sud de Dinamarca.

O Reino de Dinamarca, u Dinamarca ye un país que se troba situato en a peninsula de Chutlandia a lo norte d'Europa, que fa parte d'a Unión Europea (UE), d'a OTAN, d'a Organización d'as Nacions Unidas, d'a OCDE y d'a OSCE. Encara que o país ye miembro d'a UE, no en fa parte d'a Eurozona, en mantener como moneda a corona danesa en cuentas d'o euro.

O territorio d'o país ye rodiato por a Mar Baltica y a Mar d'o Norte, en una peninsula (Chutlandia) y cuantas islas a lo norte d'Alemanya y a lo sudeste de Suecia. O suyo territorio continental muga a o sud con Alemanya, a l'este con a mar Baltica y a l'ueste con a mar d'o Norte. A o norte, o Skagerrak separa Dinamarca de Noruega, y a l'este o Kattegat, l'Øresund y l'estreito de Bornholm la separan de Suecia. Antiparte, tamién fan parte d'o país dos territorios autonomos: as Islas Feroe y Gronlandia (ista zaguera esleyó no fer parte d'a Unión Europea).

A suya población ye de 5.397.640 habitants (2004) en una superficie de 43.094 km², con una densidat de población de 125 hab/km².

Politicament, Dinamarca ye una Monarquía constitucional, estando l'actual rei d'o país Frederico X,[2] y l'actual Primera ministra a politica Mette Frederiksen. A capital de Dinamarca ye a ciudat de Copenaguen.

Encara que Dinamarca ye un país chicot, ye un pais con muita importancia en a Historia d'Europa, y no només por estar o puesto d'orichen de cuantos pueblos chermanicos como os chutos u os vikingos daneses, sino que tamién por o suyo papel en Europa dende a consolidación d'o estato danés mientres a Edat Meya. En ixas envueltas, Dinamarca controlaba os territorios d'os actuals Reino Uniu, Suecia, Noruega y Islandia, amás d'as costas d'a mar Baltica y bellos territorios en o norte d'Alemanya.

Toponimia[editar | modificar o codigo]

O toponimo Dinamarca fa referencia a los danos y dimpués daneses. En aragonés medieval se puet veyer ya en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia:

Depues d(e)la muert de berich rey d(e)los godos regno gauderich q(ue) fue muyt g(r)ant guerrero & batallero. & subiugo muchas nat(i)o(n)es de g(e)n(te)s e(n)la p(ro)uinçia de sçiçia & gipida q(ue) agora es clamada dacia / q(ue) agora es dicha dona marcha.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Gran parti de Dinamarca consiste en planas onduladas de chicota altaria sobre lo livel d'a mar.

Situada en o norte d'Europa, Dinamarca consiste en a peninsula de Chutlandia y 443 islas . D'istas, 74 son habitadas (chinero de 2015), estando as mas grans Zelanda, a isla de Chutlandia d'o Norte y Fionia. A isla de Bornholm se troba a o este d'a resta d'o país, en a Mar Baltica.

O país ocupa un aria total de 42,943.9 kilometros cuadraus mientres que l'aria d'auguas continentals ye de 700 km2. Lo laco Arresø a lo nordueste de Copenaguen ye o laco mas gran. A grandaria d'a superficie terrestre no se puede establir con exactitut ya que l'ocián erosiona de contino y adhibe material a la linea costera, y a causa d'os prochectos de recuperación de tierras per humans (pa contrarrestar a erosión). Amás o rebote post-glacial eleva a tierra un poquet menos d'1 cm per anyada en o norte y l'este, extendendo a costa.

Dinamarca comparte una buega de 68 kilometros con Alemanya a lo sud y, per lo demás, ye rodiada per 8.750 km de costa. Garra puesto en Dinamarca ye mas luent d'a costa que 52 km.

O país ye plano con poca elevación, con una altaria promeya sobre o livel d'a mar de 31 metros. O puesto natural mas alto ye Møllehøj, a 170,86 metros. Una parti considerable d'o terreno de Dinamarca consiste en planas onduladas, mientres que a costa ye arenosa, con grans dunas en o norte de Chutlandia. Encara que una vegada va estar muit boscosa, hue Dinamarca se compone sobretot de tierras cautibables. Ye escolau per una docena de ríos, y os mas importants incluyen o Gudenå, Odense, Skjern, Suså y Vidå, un río que fluye a lo largo d'a suya buega sud con Alemanya.

O Reino de Dinamarca incluye dos territorios d'ultramar, toz dos a lo ueste de Dinamarca: Gronlandia, l'isla mas gran d'o mundo, y as Islas Feroe en l'Ocián Atlantico Norte. Istos territorios son autonomos y forman parti d'o Reino danés.

Clima[editar | modificar o codigo]

Dinamarca tien un clima templau, con hibiernos suaus, con temperaturas meyas en chinero d'1,5 °C y estius frescos, con una temperatura meya en agosto de 17,2 °C . As temperaturas mas extremas rechistradas en Dinamarca, dende 1874, cuan prencipioron as gravacions, fuoron 36,4 °C en 1975 y -31,2 °C en 1982. Dinamarca tien un promeyo de 179 días por anyo con precipitación, recibindo en promeyo un total de 765 milimetros por anyo; l'agüerro ye a estación mas humida y a primavera a mas ixuta. A posición entre un continent y un oceán significa que o clima a ormino ye inestable.

A causa d'a ubicación d'o norte de Dinamarca, i hai grans variacions estacionals en a luz d'o día. I hai días curtos entre l'hibierno con a salida d'o sol arredol d'as 8:45 am y boca-i-nuei 3:45 pm, asinas como largos días d'estiu con salida d'o sol a las 4:30 am y boca-i-nuei a las 10 pm.

Historia[editar | modificar o codigo]

Dinamarca ha estau habitada dende arredol d'o 12.500 a. C. y l'agricultura ha estau evident dende o 3900 a. C.

Dende o sieglo VIII, a rechión escandinava estió a fuent d'os vikingos. Colonizoron, asaltoron y mercaron en todas partes d'Europa. Os vikingos daneses yeran mas activos en o este y o sud d'as Islas britanicas y en Europa occidental. Conquirioron y asentoron en partes d'Anglaterra (conoixidas como que Danelaw) baixo o rei Sweyn Forkbeard en 1013, y en Francia, an daneses y noruegos fundoron Normandía.

O reino unificau de Dinamarca surtió en o sieglo VIII como que una nación marinera competent en la luita por o control d'a Mar Baltica.

Dinamarca, Suecia y Noruega estioron gubernadas chuntas baixo un gobernaire soberano en a Unión de Kalmar, establida en 1397 y que remató con a secesión sueca en 1523. As arias de Dinamarca y Noruega remanioron baixo o mesmo monarca dica 1814, Dinamarca-Noruega. A partir d'o sieglo XVII, i habió cuantas guerras devastadoras con l'Imperio sueco, que rematoron con grans cesions de territorio a Suecia.

Dimpués d'as guerras napoleonicas, Noruega estió reblada a Suecia, mientres que Dinamarca se quedó con as Islas Feroe, Gronlandia y Islandia.

En o sieglo XIX i habió una oleyada de movimientos nacionalistas, que estioron redotaus en a Primera Guerra de Schleswig. Dimpués d'a Segunda Guerra de Schleswig en 1864, Dinamarca perdió o Ducado de Schleswig debant de Prusia.

Dinamarca remanió neutral entre a Primera Guerra Mundial, manimenos, en 1920 a metat norte de Schleswig tornó a estar danesa. En abril de 1940, una invasión alemana veyió breus escaramucias militars entre que o movimiento de resistencia danés estió activo dende 1943 dica a rendición alemana en mayo de 1945.

Organización politico-administrativa[editar | modificar o codigo]

Rechions[editar | modificar o codigo]

Dinamarca se divide en rechions dende 2007.

Rechions de Dinamarca con as suyas capitals.
Nombre en danés Nombre Capital Habitants
(2020-01-01)
Aria
(km²)
Densidat
(per km²)
Region Hovedstaden Rechión Capital de Dinamarca[3] Hillerød 1,846,023 2,546.3 724.98
Region Midtjylland Rechión de Dinamarca Central[4] Viborg 1,326,340 13,000.2 102.02
Region Nordjylland Rechión de Dinamarca d'o Norte[5] Aalborg 589,936 7,874 74.92
Region Sjælland Rechión Zealand[6] Sorø 837,359 7,217.8 116.01
Region Syddanmark Rechión de Dinamarca d'o Sud[7] Vejle 1,223,105 12,191 100.33
Danmark Dinamarca Copenaguen 5,822,763 42,894.8 135.75

Diez ciudaz mas importants[editar | modificar o codigo]

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto Nombre Población en 2017
1 Copenaguen 1.295.686
2 Aarhus 269.022
3 Odense 176.683
4 Aalborg 113.417
5 Esbjerg 72.261
6 Randers 62.563
7 Kolding 60.300
8 Horsens 58.480
9 Vejle 55.876
10 Roskilde 50.393

Cheografía humana y sociedat[editar | modificar o codigo]

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

O Rødgrød ye una birolla tipica danesa.

A cocina danesa s'orichinó a partir d'os productos locals d'a propia población labradora y s'enriquió con as tecnicas de cocina desembolicadas en zaguerías d'o sieglo XIX y a mayor disponibilidat de productos entre y dimpués d'a Revolución Industrial. Os entropans ubiertos, conoixius como que smørrebrød, que en a suya forma basica son a minchada habitual pa l'almuerzo, pueden considerar-se una especialidat nacional cuan se preparan y decoran con una variedat d'ingredients finos. As minchadas calients se preparan tipicament con carne u pescau. Entre os platos de carne y pescau s'incluyen o flæskesteg (cochín rustiu) y o kogt torsk (abadeixo escalfiu) con salsa de mostaza y guarnimientos. As carnes molidas (cochín, vetiella u vetiella) se cheneralizoron entre a revolución industrial y os platos tradicionals que encara son populars incluyen frikadeller (mondonguillas), karbonader (empanadas de cochín) y medisterpølse (salchicha frita). Dinamarca ye conoixida por as suyas bieras Carlsberg y Tuborg, pero entre os propios daneses o vin importau ha ganau una popularidat constant dende o decenio de 1960.

Esportes[editar | modificar o codigo]

Os esportes mes practicatos en Dinamarca son o fútbol, o handbol, o ciclismo y os esportes d'hibierno.

Dinamarca estió campona d'a Eurocopa en o anyo 1992, con beluns d'os millors chugadors d'a historia de Dinamarca como os chirmans Brian y Michael Laudrup, y o porter Peter Schmeichel.

En handbol tien una d'as millors seleccions d'o mundo, tres vegatas campiona olimpica, tres Campionatos d'Europa y un Campionato d'o Mundo.

En o ciclismo destacan Bjarne Riis, ganador d'o Tour de Francia en 1996 y Michel Rasmussen ganador de belunas etapas en o Tour de Francia y a Vuelta a Espanya.

En atletismo Wilson Kipketer, kenyata nacionalizato danés fue o recordmán d'o mundo en a prova de 800 m lisos, dende o 13 d'agosto de 1997 dica o 29 d'agosto de 2010.

Referencias[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito