Celtas

De Biquipedia
(Reendrezau dende Pueblos celtas)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Presunta distribución historica de los pueblos celtas:

   territorio central de Cultura de Hallstatt, en o sieglo seiseno a.C.

   maxima expansión celta, en o sieglo tercer a.C.

   aria Lusitana de Iberia, on a presencia Celta ye incierta

   as seis "nacions celtas" que parlaban idiomas celtas en a Edat Meya, y encara los charran en ciertas parz

   arias on as lenguas celtas tienen presencia cheneralizata actualment

Os celtas son os pueblos que charran u charroron as luengas celtas, y que en o sieglo I aC yeran presents dende Turquía dica Portugal. Iste termino ye d'orichen griego ("keltoi").

Os pueblos celtas actuals son bretons, irlandeses, escoceses d'as Highlands y as islas, maneses y galeses.

O termin celta[editar | modificar o codigo]

O termin "celta" s'ha feito servir en diferents contextos y por ixo tien hué muitos y variatos significatos:

Bi ha problemas con toz estos sentitos d'o termin "celta", porque son fruito de bellas observacions subchectivas d'autors clasicos y de l'atracción que exercioron sobre os prerromanticos y romanticos europeus d'os sieglos XVIII y XIX.

Bels pueblos atlanticos actuals que charran lenguas celtas s'identifican como celtas como efecto d'ixe romanticismo d'o sieglo XIX, pero no pareixe que se clamasen asinas en o periodo medieval y antigo, como ye o caso d'os gallegos.

A sobén s'identifica como "celtas" aspectos relativos a países atlanticos u d'arias celtofonas d'as Islas Britanicas. Un termin mes apropiato sería "iro-bretón" u "iro-britonico".

Luengas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo luengas celtasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Sociedat[editar | modificar o codigo]

A sociedat tradicional celta en a mayor part d'o territorio yera formata por tres clases socials: sacerdoz (druidas principalment, bi n'ha una hierarquía complexa), nobles (aristocracia guerrera on se puet esleyir un rei) y pueblo plan (artisans, siervos, esclavos). Este tipo de sociedat desapareixió con a romanización, recuperando-se en Britania en o periodo entre a caita de l'Imperio Romano y a conquiesta anglosaxona. En Irlanda dica a invasión normanda d'o sieglo XII.

Relichión[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo politeísmo celtaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo druidasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Ilesia celtaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Politeísmo celta y druidismo[editar | modificar o codigo]

A relichión celta yera una relichión politeísta de caracters indoeuropeus, con un substrato que podeba remontar-se a la relichión astronomica d'os pueblos atlanticos que costruiban megalitos.

O feito que os celtas no tenesen unidat politica, no tenesen una literatura en común y estasen muito estenditos a nivel continental fació que a relichión celta no tenese a homocheneidat d'a relichión d'atras brancas indoeuropeas como a relichión politeísta griega.

Bi heba un calandario lunar de 13 meses con fiestas sagratas 40 días dimpués d'os solsticios y equinoccios, fiestas que o cristianismo ha conservato.

Ye polemico, pero cuasi seguro, que os celtas fesen sacrificios humans. A nivel simbolico o numero 3 y os multiplos suyos apareixen de forma cutiana en a literatura, a mitolochía, l'arte y a teolochía.

A mitolochía celta ye complexa, poco conoixita pero muito rica y d'un caracter especial, prou diferent d'a mitolochía griega.

Os celtas de Galia, Britania y Irlanda desembolicoron l'institución relichiosa d'os druidas en un periodo tardano d'a cultura de la Tène, y continoron existindo en o periodL'romano.

Ilesia Celta[editar | modificar o codigo]

Os celtas cristianizatos tendeban a fer-sen pelachianistas. En Irlanda y arias orientals de Bretanya encara no conquiestas os celtas insulars desembolicoron unas ilesias con bellas diferencias respecto a la Ilesia Catolica en constumbres, calandario pascual y doctrina. Talment por ixo a Santa Seu favoreixió a los saxons y a los normandos contra os celtas.

cruz celta.

Historia[editar | modificar o codigo]

O problema d'a etnochenesi celta[editar | modificar o codigo]

O problema d'a etnonochenesi celta entronca con o problema de definir que u qui yeran os celtas. Beluns consideran a Cultura d'os Campos d'Urnas como celtica u protoceltica. Belatros consideran que en o tiempo d'os Campos d'Urnas a branca d'os celtas encara no yera individualizata dentro d'os pueblos indoeuropeus. De todas trazas puet decirse con seguridat que en o periodo d'o Hallstätt D os celtas ya existiban en Europa Centro-Occidental, pus Hecateu de Mileto en o sieglo VI a.C parla de bels pueblos celtas que encara existiban cuan Chulio César conquirió a Galia.

A primera Edat de Fierro[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Hallstätt Dveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A segunda Edat de Fierro[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura de La Tèneveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura celtibericaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
En azul as zonas d'influencia celta en a peninsula Iberica prerromana en o 300 aC. [1].

Romanización[editar | modificar o codigo]

Chulio César conquerió Galia en o sieglo I aC. A conquiesta de Britania estió mas lenta, y nunca no estió total. O gubierno local d'os romanos en istas rechions aproveitó a nobleza local que enantes teneban o gubierno en os estatos tribals. A institución d'os druidas fue perseguita en os primers tiempos cuan yeran un periglo politico.

Os habitants nativos se romanizoron y adaptoron parte d'a forma de vida romana. L'arte celta incorporó elementos romanos, plegando a creyar-se un arte galo-romano. A romanización estió mas rapida en as ciudaz que en o medio rural. Con a romanización o latín s'emplega mas y mas.

Lo mesmo se desveniba con a cristianización. Se diz que cristianización forzata d'o medio rural por obra de Sant Martín de Tours favorexió a latinización d'o medio rural en os zaguers sieglos en o S IV.

Os celtas en a Baixa Edat Meya[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]