Persas

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Persas
فارس
Familia persa
Población total
76 a 80 millons (estim.)
Rechions con comunidaz importants
Irán 37.800.000-48.200.000
Afganistán 17.000.000
Tachiquistán 5.849.331
Uzbekistán 1.400.000
Pakistán 1.377.000
Aragón 44[1]
Idiomas
Persa
Relichión
Musulmana
Mapa

Distribución d'os persas

Os persas[2] (en persa فارس) estioron orichinalment un pueblo iranico establiu en a rechión de Fars, pero dimpués d'o periodo aquemenida asimiloron a atros pueblos de luenga iranica y actualment son os habitants d'o centro y este d'Irán, país a on representarían entre un 40 y un 70 % d'a población. Dende un punto de vista mas amplo bel grupo etnico d'Afganistán u d'Asia Central como os tachicos tamién serían persas u n'estioron historicament. Os persas parlan l'idioma persa y en Irán son mayoritariament chiitas. O modo de vida tradicional ye tanto agricola sedentario como o pastoreyo nomada.

Luenga[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo idioma persaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A luenga persa, en as diferents fases historicas ha estau un vehiclo de transmisión de muitas brancas d'a cultura, tenendo una important literatura.

Relichión[editar | modificar o codigo]

Os primers persas teneban una relichión politeísta indoeuropea pareixida a lo vedismo. Zoroastres reformó a relichión tradicional creyando o zoroastrismo.

A invasión d'os musulmans arabes en a Edat Meya suposó a imposición d'a relichión musulmana, quedando minorías muito redueitas de zoroastristas, beluns d'os cuals emigroron a la India (os parsis). Dende o periodo safavida s'imposó a forma chiita d'a relichión musulmana.

En os zaguers sieglos amaneixió una relichión sincretica dita Fe Bahaí, perseguida por o rechimen integrista que encomenzó con l'ayatolá Khomeini.

Historia[editar | modificar o codigo]

Os primers persas yeran un pueblo indoeuropeu establiu en Fars, a on habrían arribau en una fase de migracions indoeuropeas que habrían traito tamién a los medos mas a lo nord-este. Os persas conoixioron un periodo de dominación meda en tiempos de Ciaxares. Este periodo remató con Ciro o Gran, que dende Fars conquirió Media creyando l'Imperio Aquemenida.

O Imperio Aquemenida estió un d'os gran imperios de l'Antiguedat, y fue desfeito por o rei de Macedonya Aleixandre lo Gran. A la muerte d'Aleixandre lo Gran os persas yeran sozmesos a diferents estaus helenisticos.

Entre a población d'orichen en part escita de Parthia amaneixió a dinastía d'os arsacidas, que creyoron l'Imperio Parto, rival de l'Imperio Romano en o dominio d'Orient Meyo.

O Imperio Parto fue succediu por l'Imperio Sasanida. A fin de l'Imperio Sasanida estió a invasión d'os arabes musulmans, que aproveitoron una situación d'agotamiento militar dimpués que os sasanidas fuesen derrotaus por l'Imperio Bizantín en tiempos d'Heraclio.

En a Edat Meya musulmana os persas canalizoron os suyos deseyos d'independencia refirmando a los abasís, que creyoron o Califato Abasí con unos modelos organizativos basaus en os modelos sasanidas.

Los abasís fuoron perdendo o control de muitos territorios habitaus por persas, a lo tiempo que os pueblos turquicos iban prenendo o control d'a situación. Os turcomans creyoron o Soldanato Selchuquí.

En a Edat Meya o principal cambio se produció con a invasión mongola, con grans destruccions y mortaleras. O modo de vida agricola sedentario de muitos persas cuasi desapareixió, no fendo-lo o modo de vida d'os pastors transhumants u nomadas. Muitas ciudaz quedoron despobladas. A la invasión mongola siguió a creyación d'o Ilkhanato, con una clase dirichent mongola, y con poca duración.

Dimpués d'a Edat Meya en a historia d'os persas tenió gran influencia a dinastía Safavida, que imposó a forma chiita de l'Islam.

Referencias[editar | modificar o codigo]

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]