Alto Karabakh

De Biquipedia
(Reendrezau dende Nagorno Karabakh)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

   Territorio azerín baixo control d'as fuerzas militars d'Armenia.

   Nagorno-Karabakh.

L'Alto Karabakh (en armenio Լեռնային Ղարաբաղ, en azerín Dağlıq Qarabağ, en ruso Нагорный Карабах, Nagorno Karabakh) ye una rechión situada en o Caucas Sud, perteneixient de iure a Azerbaichán, pero controlada de facto por a Republica d'Artsakh.

Ye situata a 270 kilometros a l'ueste d'a capital Bacú y amán d'a muga con Armenia.

Historia[editar | modificar o codigo]

Os cinco prencipaus de Karabakh

Dimpués de l'armenización d'os albans caucasians (antipasaus d'os Udis), l'Alto Karabakh estió una zona de población armenia. Entre os sieglos XVI y XVIII yera un bastión d'a cultura armenia y una d'as pocas zonas habitatatas por armenios que no yeran en l'Imperio Otomán. Una dinastía armenia local, os Melik, resistiba contra a expansión otomana entre 1720 y 1730 en o contexto d'as guerras entre Persia y l'Imperio Otomán.

A principios d'o sieglo XIX os rusos conquirioron a l'Imperio Persa os territorios a lo norte de l'Araxes, con l'aduya d'os armenios locals. En 1828 se firmó o tractau de Turlmenchai entre os l'Imperio Ruso y l'Imperio Persa y permitió a 50.000 armenios de Persia que s'establisen en a rechión de Ereván, Nakhicheván y Karabakh.

En chunyo de 1918 os otomans ocuporon Azerbaichán y en agosto planteyoron a cuestión de Karabakh. Una asamblea local, con mayoría armenia refusó a unión con Azerbaichán, pero habió de ceder. Os otomans con l'armisticio de Mudros d'o 30 d'octubre de 1918 habioron de retirar-sen a las suyas mugas de 1914, mientres as fuerzas britanicas preneban posicions en Transcaucasia.

Mapa de l'Oblast Autonomo de Nagorno-Karabakh y d'o Districto de Kurdistani en 1930

Dimpués de desapareixer o periglo otomán plegó l'inte que os armenios s'enfrentasen con os suyos vecins azerins. Os britanicos facioron de meyadors y establioron a principios de 1919 que Nakhicheban quedase en Armenia y Karabakh en Azerbaichán.

Nagorno Karabakh no feguraba en o tractau ruso-turco de Kars d'o 13 d'octubre de 1921, tractau que repartiba l'Armenia independient entre Turquía y a URSS, dimpués d'una invasión conchunta, pero poco dimpués fue atribuito a Azerbaichán y se creyó a rechión autónoma d'Alto Karabakh o 7 de chulio de 1923.

Con a disolución d'a URSS, en 1991, Armenia proclamó a suya independencia d'a URSS, estando a sola republica socialista sovietica que siguió o cauz legal, con un referendum y tamién proclamó a suya independencia Azerbaichán.

En ixos primers anyos d'independencia y de descomposición d'a URSS magnificoron la luita por o control de l'Alto Karabakh, en ixos anyos os conflictos armaus que i habió son conoixidos como a Primera guerra de l'Alto Karabakh. I habió tropas sovieticas que colaboraban en a deportación d'armenios en a muga d'Armenia y Azerbaichán, mientres os armenios de Karabakh yeran en rebelión ubierta y encomenzoron a vencer a los chenocidas azerins a servició d'a republica d'Azerbaichán, y dimpués a forachitar a los azerins de l'Alto Karabakh, (y a los meskhetas asentatos por os azerins). Os armenios de Karabakh y os armenios d'Azerbaichán refuchiatos en Karabakh consiguioron controlar o 10 % d'Azerbaichán, y creyar un corredor con Armenia en una zona habitata por kurdos. Plegoron a controlar dica a ribera ezquierda de l'Araxes, en a muga con Irán, dica que l'exercito iraní intervinió creyando una zona de seguridat de 10 km.

Dende alavez as mugas continaron mas u menos estables dica a Segunda guerra de l'Alto Karabakh en 2020, cuan en a suya finalización y con o reafirme de Rusia, se sinya un alto al fuego y s'estableixen nuevas mugas con o control d'o corredor entre Karabaj y Armenia por parte de Rusia.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]