Munteans

De Biquipedia
(Reendrezau dende Muntens)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Munteans
Munteni
"Moldavos y munteans se converten en chirmans" de Constantin Lecca
Rechions con comunidaz importants
Muntenia (Rumanía)
Idiomas
rumano
Relichión
Cristiana ortodoxa
Pueblos relacionaus
Pueblos vlacos
Mapa

Mapa d'os Balcans con as poblacions vlacas y rumanas.

Os munteans (rumano munteni) son os rumanos que habitan Muntenia (Rumanía). Son cristianos ortodoxos y charran rumano.

Modo de vida tradicional[editar | modificar o codigo]

En a ribera de Danubio y as planas de Muntenia o modo de vida tradicional ye l'agricultura. Destacan os cautivos cerialistas (a primers de sieglo un tercio d'a producción de cerial europeu proveniba de Rumanía), y cautivo d'o chirasol. En o cabalto d'os monts Carpatos bi ha un pastoreyo transhumant.

Luenga[editar | modificar o codigo]

O stándard d'a luenga rumana de basa en as parlas de Muntenia, que son daco-rumanas meridionals.

Historia[editar | modificar o codigo]

En o sieglo XIII os hongaros prenioron o control de Vlaquia pa protecher-sen d'os tartres-mongols. O voivot Basarab, dimpués de vencer a lo rei d'Hongría en 1330, creyó un estau ortodoxo independient con metropolitano en Argeş en 1359.

Os otomans invadioron Vlaquia en 1395. Se creyó una cruzada cristiana con hongaros y franceses que fue redotada en a batalla de Nikipol en 1396, y dende ixe inte o voivot de Vlaquia habió de pagar un tributo a los otomans. Vlaquia quedó asins como un estau tampón entre o reino d'Hongría y l'Imperio Otomán. Os hongaros fracasoron debant os otomans en 1444 en Varna y en 1448 en a batalla de Kosovo.

En 1459 o voivot Vlad Ţepeş se negó a pagar tributo a los otomans y Vlaquia encomenzó a resistir a invasión otomana primer con o refirme d'Hongría. En 1462 os otomans redotoron a Vlad Ţepeş y posoron a lo suyo chirmán de voivot. En 1476 os hongaros posoron a Vlad Ţepeş como voivot pero fue redotau por os otomans, que dominarán Vlaquia dica o sieglo XVIII.

Dominio otomán[editar | modificar o codigo]

O rechimen otomán no suposó una ocupacion militar de tot o prencipau, pero os otomans cosiraban o nombramiento de voivotz. Os vlacos se rebeloron contra os otomans con Mihai Viteazu ("Miguel o Valient", "Miguel o Bravo"), que estando voivot de Vlaquia en 1593, se convertió en prencipe de Transilvania en 1599 y se fació nombrar voivot de Moldavia en 1600. Por primera vegada os tres principaus yeran unius baixo una mesma autoridat nativa, pero fue redotau en 1601 y os autriacos esclaforon a revuelta vlaca en 1601.

Dende o setio de Viena en 1683 os otomans encomienzoron a reblar en Europa debant de l'Imperio Austriaco primero y dimpués de l'Imperio Ruso. Os otomans pretendeban reforzar as suyas posicions en Moldavia y Vlaquia y substituyorn os voivoz por hospodars fanariotas, griegos de Costantinoble. Os hospodars yeran nombraus dreitament por o soldán por tres anyadas. O rechimen fanariota yera a saber-lo d'explotador.

En 1718 por o tractau de Passarowitz os austriacos s'apoderoron d'o Banato y d'Oltenia. En o tractau de Belgrado de 1739 Oltenia se reintegró en Vlaquia.

Os exercitos rusos entroron por primera vegada en Moldavia en a decada de 1760. Os rusos conquirioron temporalment Buchac, Moldavia y Vlaquia y en 1772 entroron en Bulgaria. O tractau de Küçuc-Kaynarca en 1774 atorgó a lo zar de Rusia o dreito d'advertencia a lo soldán sobre Moldavia y Vlaquia. O tractau permitió que os boyardos feudals vlacos obtenesen en 1802 que os hospodars fuesen nombraus por siet anyadas y que a destitución y nombramiento se fese d'alcuerdo con os gubiernos otomán y ruso.

En 1806 as tropas rusas con enchaquia d'a destitución de l'hospodar de Vlaquia invadioron os principaus y por o tractau de Bucarest en 1812 Rusia obtenió Besarabia.

Entre rusos y otomans[editar | modificar o codigo]

Os principaus de Moldavia y Vlaquia se convertioron en estaus tampons entre os dos imperios. En 1821 i habió una revuelta en os principaus obra de Tudor Vladimirescu, que dende Oltenia yera a la cabeza d'una revuelta social y nacional y tamién obra d'una sociedat secreta griega con base en Odesa que prebaba de liberar a los ortodoxos d'os Balcans. Os rebels vlacos en Bucarest daban la culpa d'a situación a los fanariotas.

Os otomans tornoron a controlar a situación pero o rechimen fanariota ya heba deixau d'existir. A convención d'Akkerman de 1826 entre rusos y turcos substituyó o estatuto por un condominio: os hospodars autotonos serían esleitos por siet anyadas y sozmesos a l'aprobación d'o soldán y o zar. En 1827 os rusos y turcos tornoron a estar en guerra dica que o tractau d'Adrianopoli en 1829, que adchudicaba as bocas d'o Danubio a Rusia y cambiaba o estatuto d'os principaus, que serían gobernaus por principes vitalicios y preneban autonomía administrativa total.

Amés os reglamentos organicos de 1830 preveyeban que cada prencipau tenese una Constitución aprobada por Sant Petersburgo y Costantinoble y dimpués por l'asamblea (de propietarios). O nuevo rechimen se posó en marcha mientres as tropas rusas ocupaban Moldavia y Vlaquia (que no evacuarán dica 1834). Os prencipes gobernoron d'astí enta debant cosiraus por os consuls de Rusia.

En abril de 1848 o prencipe Sturza de Moldavia superó tres días achitación social en Iaşi, pero en Bucarest esclató en chunio una revolución que obligó a lo principe Bibescu a formar un gubierno provisional.

As tropas rusas entroron en Moldavia en chulio, y en septiembre tamién en Vlaquia chunto con os otomans. A convención ruso-otomana de Balta-Liman de mayo de 1849 suspendió os reglamentos organicos y fació tornar a lo sistema de nombramiento d'os hospodars.

Unión de Vlaquia con Moldavia y autonomía[editar | modificar o codigo]

En 1853 l'exercito de l'Imperio Ruso tornó a invadir Moldavia y Vlaquia, l'Imperio Otomán lis declaró a guerra y dimpués facioron o mesmo Francia y Gran Bretanya, que no quereban que l'Imperio Ruso substituise a l'Imperio Otomán como potencia que dominaba a zona. As potencias occidentals atacoron Crimea y prenioron Sebastopol. Por o Tractau de París de 1856 Rusia entregó as bocas de Danubio a l'Imperio Otomán y cedió bel territorio esgallau de Buchac (Besarabia d'o Sud) a lo principau de Moldavia pa que tenese salida a la mar Negra. S'alcordó que o estatuto d'os principaus fuese redefiniu por una conferencia internacional. Tanimientres os Reglamentos organicos permitioron que i hese unas eleccions en 1857: os unionistas ganoron tanto en Moldavia como en Vlaquia. A convención de París de 1858 optó por o compromís que os prencipaus unius de Vlaquia y Moldavia tenesen cadagún un prencipe autoctono, un gubierno, una asamblea y un tribunal de chusticia común. Pero en 1859 as dos asambleas esleyoron por unanimidat a lo mesmo prencipe Alexandre Ion Cuza. A unión ya yera un feito, y l'Imperio Otomán lo reconoixió en 1861.

Alexandre Cuza, que heba recibiu una educación francesa, fació adoptar una constitución bonapartista y prebó de modernizar o país, por o que una coalición de liberals y conservadors l'obligó a abdicar en 1866. Ion Bratianu convenció a l'alemán Carl von Hohenzollern-Sigmaringen que acceptase o puesto de prencipe y fue proclamau en mayo de 1866 con o nombre de Carol I. Se aprebó una nueva Constitución en chulio y lo nombre de "Rumanía" se fació oficial. O soldán dio a suya aprebación en octubre.

Vlaquia en a independencia de Rumanía[editar | modificar o codigo]

Carol I yera parient de l'emperador d'Alemanya y veyeba o vasallache con l'Imperio Otomán como un anacronismo. Cuan en 1877 se producioron as mortaleras en Bulgaria, Rusia atacó a l'Imperio Otomán con o refirme de Rumanía. Por o tractau de Berlín de 1878 Rumanía cedeba a Rusia a parte de Buchac que serviba d'acceso a la mar y recibió en compensación Dobrucha, que en l'Imperio Otomán no feba parte de Vlaquia. O reconoiximiento d'a independencia total fue en 1880, dimpués d'una revisión d'a Constitución de 1866, on i heba un articlo que deciba "només que os forans de relichión cristiana pueden obtener a cualidat de rumanos", prencipio que yera incompatible con a presencia de muitos musulmans en Dobrucha (turcos, tartres y nogais). Carol I fue coronau rei de Rumanía en mayo de 1881. A ilesia ortodoxa rumana se convertió en una ilesia autocefala en 1885 con a suya seu metropolitana en Bucarest.

Primera Guerra Mundial[editar | modificar o codigo]

Cuan esclató a primera Guerra Mundial Rumanía yera neutral, pero en octubre de 1914 morió Carol I y lo succedió o suyo sobrín Ferrando I, y os dirichents de Rumanía fuoron sedueitos pa entrar en a guerra. Os Imperios centrals prometeban Besarabia si Rumanía participaba en o suyo bando, os Aliaus prometeban Transilvania. Rumanía apostó por o bando aliau en 1916 por a promesa d'una muga muit occidental con Hongría, a linia Debrecen-Szeged. O 27 d'agosto Rumanía declaró a guerra a Austria-Hongría y as suyas tropas invadioron Transilvania entrando de Braşov d'on fuyen os hongaros. Manimenos en setiembre as tropas rumanas han de fuyir chunto con 80.000 vlacos transilvanos.

Dimpués os imperios centrals lanzoron una contraofensiva contundent y prenioron Bucarest en aviento de 1916 ocupando Vlaquia y Dobrucha. O gubierno rumano se refuchió en Iaşi y conservó Moldavia con l'aduya d'exercitos rusos. Dimpués d'a revolución d'octubre Rumanía quedó aislada y habió de firmar un armisticio con Alemanya y Austria-Hongría en Focşani o 9 d'aviento de 1917.

Manimenos en Kichinev s'establió a Republica Democratica de Moldavia, que proclamó a suya independencia en 1918 y dimpués a unión con Rumanía en abril. Con o tractau de Brest-Litovsk o 3 de marzo de 1918 Rumanía se quedó de tot ya sin aduya rusa y as potencias centrals tornoron a atacar-la. Por o tractau de Bucarest d'o 7 de mayo de 1918 Rumanía habió de ceder Dobrucha d'o sud (cuadrilatero de Silistra) y 170 lugars d'os Carpatos a Hongría. Vlaquia siguió ocupada y habió d'abastir de trigo y petrolio a Alemanya y Austria-Hongría.

L'armisticio de Villa Giusti o 3 de noviembre fació que s'esboldregase l'Imperio Austrohongaro. O gubierno rumano aguardó dica o 10 de noviembre pa continar as hostilidaz en o zaguer inte. O 15 de noviembre os rumanos invadioron Transilvania. O 28 de noviembre Bucovina, que heba estau una posesión austriaca, demandó a unión con Rumanía. O 1 d'aviento de 1918 os vlacos de Transilvania y d'Hongría se reunioron en Alba Iulia, se constituyoron en asamblea y esleyoron un Gran Consello nacional que o día 14 demandó a unión con Rumanía. Os saxons s'achuntoron o 8 de chinero de 1919. O 24 d'o Parlamento de Bucarest ratificó totas as decisions de unión, incluita a de Besarabia, no reconoixida por a URSS.

En 1919 o Tractau de Saint-Germain-en-Laye con Austria confirmó a unión de Bucovina, y o tractau de Neuilly con Bulgaria confirmó que Dobrucha d'o sud (Cuadrilatero de Silistra) perteneixeba a Rumanía. A muga con Hongría y o Reino d'os Serbios, Croatas y Eslovenos quedó por definir y no se resolverá en o Tractau de Trianon, en o que Transilvania, Crişana y a metat d'o Banato pasarán a Rumanía.