Moldavos

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Moldavos
Moldoveni
Moldavos
Rechions con comunidaz importants
Republica Moldava 2.741.849
Ucraína 258.619
Rusia 156.400
Rumanía 15.000
Aragón 433[1]
Idiomas
Rumano
Relichión
Cristiana ortodoxa
Pueblos relacionaus
Pueblos vlacos
Mapa

Mapa d'os Balcans con as poblacions vlacas y rumanas; os moldavos y atros dacorrumanos bi apareixen en verde.

Os moldavos (en rumano moldoveni) son os habitants mayoritarios d'a rechión rumana de Moldavia y d'a republica de Moldavia. Charran rumano y son de relichión cristiana ortodoxa. Os moldavos de Rumanía se consideran rumanos pero muitos d'os moldavos d'a republica de Moldavia no se consideran rumanos y se consideran un pueblo a parte. Son de relichión cristiana ortodoxa.

Luenga[editar | modificar o codigo]

As parlas moldavas perteneixen a lo diasistema dacorrumano, on costituyen chunto con muitas parlas transilvanas o grupo d'o norte en oposición a lo grupo d'o sud propio de Muntenia y base d'a luenga stándard.

En territorio rumano a educación ha feito reblar u retacular muitos caracters dialectals moldavos en a chent instruita. Un caracter tipico d'o moldavo, pero que puet trobar-se en atras partes y dica en arrumano ye prenunciar a P inicial como una K, (que se representa Ch en rumano): chiept,[2] chizda en cuenta de piept y pizda.

En territorio d'a Republica Socialista Sovietica de Moldavia o rechimen comunista imposó o secesionismo lingüistico, creyó un stándard basando-se en o rumano stándard (y paradoxicament sin prener a fonetica diferenciada d'as parlas locals), dando-li un chicot verniz moldavo, introducindo-ie neolochismos rusos y mantenendo o uso de l'alfabeto cirilico. Lingüistas como Carlo Tagliavini afirman que tot pueblo ye libre de fer a luenga stándard que prefiera pero que a pretensión d'os filologos sovieticos de considerar o moldavo una luenga diferent no ye cientifica.

Historia[editar | modificar o codigo]

Cuan a invasión mongola d'Europa Oriental muitos cumans y alanos se refuchioron en l'actual Moldavia mirando a protección d'Hongría y convertindo-se a lo catolicismo, (se creyó a diocesi de Cumania), manimenos os mongols sozmetioron a tributo a las tierras de l'actual Moldavia igual como muitas tierras d'Europa Oriental.

En 1299 os mongols renuncioron a controlar Moldavia. Cuan os mongols-tartaros rebloron, os reis d'Hongría querioron asegurar as mugas carpaticas y influyoron en o proceso de formación d'os principaus vlacos de Vlaquia y Moldavia, con una clase dirichent orichinaria de la versant occidental d'os Carpatos, en o primer caso de Fagaraş y en o segundo de Maramureş. Moldavia yera primero baixo tutela hongara pero Bogdan se'n fació independient en 1359 convertindo-se en o primer voivod. Moldavia fació rolde con Polonia. Suceava será a seu d'un metropolitano ortodoxo dende 1400.

Os turcos otomans encomenzoron a atacar ya en 1420, pero no yeran una amenaza pa o control d'o país dica 1453, cuan yeran unius a los tartaros de Crimea. En 1456 sozmeten a tributo a Moldavia.

O voivod Esteban lo Gran se niega a pagar tributo en 1472 y luita contra os otomans, posando-se baixo sobiranía de Matías Corvín en 1475, manimenos en 1480 ha de pagar un tributo mayor. En 1538 os otomans s'anexionan Buchac, a on que establirán nogais, ye o principio d'un proceso demografico que fará que os moldavos sigan minoritarios en o sud de Besarabia.

Dominio Otomán[editar | modificar o codigo]

O rechimen otomán no suposó una ocupacion militar de tot o principau, pero os otomans cosiraban o nombramiento de voibodz. Os vlacos se rebelan contra os otomans con Mihai Viteazu ("Miguel o valient", "Miguel o bravo"), que estando voibod de Vlaquia en 1593, prene o control de Transilvania en 1599 y se fa nombrar voibod de Moldavia en 1600, pero os autriacos esclafan a revuelta vlaca en 1601.

Dende o sitio de Viena en 1683 os otomans encomienzan a reblar en Europa debant de l'Imperio Austriaco primero y dimpués debant de l'Imperio Ruso. Os otomans pretenden reforzar as suyas posicions en Moldavia y Vlaquia y sostituyen os voibodz por gospodars fanariotas, griegos de Costantinoble. Os gospodars son nombraus dreitament por o soldán por tres anyadas. O rechimen fanariota ye a saber-lo d'explotador.

Os exercitos rusos entran por primera vegada en Moldavia en a decada de 1760. Os rusos conquieren temporalment Buchac, Moldavia, Vlaquia y en 1772 entran en Bulgaria. O tractau de Küçuc-Kaynarca en 1774 atorga a lo zar de Rusia o dreito d'advertencia a lo soldán sobre Moldavia y Vlaquia. O tractau permitió que os boyardos feudals vlacos obtiengan en 1802 que os gospodars fuesen nombraus por siet anyadas y que a destitución y nombramiento se fese d'alcuerdo con os gubiernos otomán y ruso.

En o contexto d'os repartos de Polonia permiten que Austria ocupe como compensación en 1775 o norte de Moldavia, zona que se converte en Bucovina y a on plega población rutena (que se fa mayoritaria en o norte) y poblacions alochenas (askenazís, alemans, polacos, hongaros, etc..). En o periodo austriaco a ciudat de Cernovtsi será un foco de cultura alemana.

En 1787 a guerra entre rusos y turcos fa que en 1792 os otomans cedan os territorios a l'este d'o Dniéster, con o que Moldavia se fa bueganta con l'Imperio Ruso. En 1806 as tropas rusas con enchaquia d'a distitución d'o gospodar de Vlaquia. Os rusos invaden os principaus y por o tractau de Bucarest en 1812 Rusia obtién Besarabia, (a Moldavia a l'este d'o Prut, con a rechión de Buchac poblada por nogais). Os rusos mantendrán o poder de Besarabia dica a primera Guerra Mundial, farán os nogais se'n vaigan y deixarán que se s'establixcan poblacions alochenas: bulgaros, gagauzes, alemans d'a Mar Negra, etc....

Entre rusos y otomans[editar | modificar o codigo]

Setio y presa de Iași en 1788 por os rusos

Os principaus de Moldavia y Vlaquia se convertioron en estaus tampons entre os dos imperios. En Besarabia encomenzó una campanya de rusificación con a colaboración d'o clero ortodoxo. En 1821 i habió una revuelta en os principaus obra de Tudor Vladimirescu, que dende Oltenia ye a la cabeza d'una revuelta social y nacional y tamién obra d'una sociedat secreta griega con base en Odesa que prebaba de liberar a los ortodoxos d'os Balcans. Os rebels Vlacos en Bucarest dan la culpa d'a situación a los fanariotas.

Os otomans tornan a controlar a situación pero o rechimen fanariota ya ha deixau d'existir. A convención d'Akkerman de 1826 entre rusos y turcos substituye o estatuto por un condominio: os gospodars autoctonos serán esleitos por siet anyadas y sozmesos a l'aprobación d'o soldán y o zar. En 1827 os rusos y turcos tornan a estar en guerra dica que o tractau d'Andrianoplin en 1829, que adchudica as bocas d'o Danubio a Rusia y cambia o estatuto d'os prencipaus, que serán gobernaus por principes vitalicios y prenen autonomía administrativa total.

Amés os reglamentos organicos de 1830 preveyen que cada principau tienga una Constitución aprobada por Sant Petersburgo y Estambul y dimpués por l'asamblea (De propietarios). O nuevo rechimen se posa en marcha mientres as tropas rusas ocupan Moldavia y Vlaquia (y evacuarán en 1834). Os principes gobiernan d'astí enta debant cosiraus por os consuls de Rusia.

En abril de 1848 o principe Sturza de Moldavia supera tres días achitación social en Iaşi, pero en Bucarest esclata en chunio una revolución que obliga a lo principe Bibescu a formar un gubierno provisional.

As tropas rusas entran en Moldavia en chulio, y en septiembre tamién en Vlaquia chunto con os otomans. A convención ruso-otomana de Balta-Liman de mayo de 1849 suspende os reglamentos organicos y fa tornar a lo sistema de nombramiento d'os gospodars.

Unión de Moldavia con Vlaquia y autonomía[editar | modificar o codigo]

Mapas de Moldavia (en narancha) y Vlaquia (en verde) entre 1856 y 1859

En 1853 os rusos tornoron a invadir Moldavia y Vlaquia, l'Imperio Otomán lis declaró a guerra y dimpués facioron o mesmo Francia y Gran Bretanya, que no quereban que l'Imperio Ruso sustituise a l'Imperio Otomán como potencia que dominaba a zona. As potencias ocidentals atacan Crimea y prenen Sebastopol. Por o Tractau de París de 1856 Rusia entrega as bocas d'o Danubio a l'Imperio Otomán y cede bel territorio esgallau de Buchac (Besarabia d'o Sud) a lo prencipau de Moldavia pa que tienga salida a la Mar Negra. S'alcuerda que o estatuto d'os principaus siga redefiniu por una conferencia internacional. Tanimientres os Reglamentos organicos, permiten que i haiga unas eleccions en 1857: os unionistas ganan tanto en Moldavia como en Vlaquia. A convención de París de 1858 opta por o compromís que os principaus unius de Vlaquia y Moldavia tiengan cadagún un prencipe autotono, un gubierno, una asamblea, con un tribunal de chusticia común. Pero en 1859 as dos asamblean esleyen por unanimidat a lo mesmo principe Alexandre Ion Cuza. A unión ya ye un feito, y l'Imperio Otomán lo reconoixe en 1861.

Alexandre Cuza, que ha recibiu una educación francesa, fa prener una constitución bonapartista y preba de modernizar o país, por o que una coalición de liberals y conservadors l'obliga a abdicar en 1866. Ion Bratianu convence a l'alemán Carl Von Hohenzollern-Sigmaringen que accepte o puesto de principe y ye proclamau en mayo de 1866. con o nombre de Carol I. Se aprueba una nueva Constitución en chulio y lo nombre de Rumanía se fa oficial. O soldán da a suya aprobación en octubre.

Moldavia en a Independencia de Rumanía[editar | modificar o codigo]

Carol I yera parient de l'emperador d'Alemanya y veyeba o basallache con l'Imperio Otomán un anacronismo. Cuan en 1877 se producen as mortaleras en Bulgaria, Rusia ataca a l'Imperio Otomán con l'aduya de Rumanía. Por o tractau de Berlín de 1878 Rumanía cede a Rusia a parte de Buchac que serviba d'acceso a la mar y recibe en compensación Dobrucha, que en l'Imperio Otomán no feba parte de Vlaquia. O reconoiximiento d'a independencia total ye en 1880, dimpués d'una revisión d'a Constitución de 1866, on i heba un articlo que deciba "només que os forans de relichión cristiana pueden obtener a cualidat de rumanos", principio que yera incompatible con a presencia de muitos musulmans en Dobrucha (turcos, tartaros y nogais). Carol I fue coronau rei de Rumanía en mayo de 1881. A ilesia ortodoxa rumana se converte en una ilesia autocefala en 1885 con a seu metropolitana en Bucarest.

Primera Guerra Mundial[editar | modificar o codigo]

Miembros d'o Consello Nacional de Moldavia (1918)

Cuan esclata a primera Guerra Mundial yera neutral, pero en octubre de 1814 muere Carol I y lo sucede o suyo sobrín Ferrando I, y os dirichents de Rumanía son sedueitos pa entrar en a guerra. Os Imperios centrals prometen Besarabia si Rumanía participa en o suyo bando, os aliaus prometen Transilvania. Rumanía apuesta por o bando aliau en 1916 por a promesa d'una muga muito ocidental con Hongría, a linia Debrecen-Szeged. O 27 d'agosto Rumanía declara a guerra a Austria-Hongría y as suyas tropas invaden Transilvania entrando de Brasov d'on fuyen os hongaros. Manimenos en setiembre as tropas rumanas han de fuyir chunto con 80.000 vlacos transilvanos.

Dimpués os imperios centrals lanzan una contraofensiva contundent y prenen Bucarest en aviento de 1916 ocupando Vlaquia y Dobrucha. O gubierno rumano se refuchia en Iaşi y conserva Moldavia con l'aduya d'exercitos rusos. Dimpués d'a revolución d'octubre Rumanía ye aislada y ha de firmar un armisticio con Alemanya y Austria-Hongría en Focşani o 9 d'aviento de 1917.

Manimenos en Kichinev s'establix a Republica democratica de Moldavia, que proclama a suya independencia en 1918 y dimpués a unión con Rumanía en abril. Por o tractau de Brest-Litovsk o 3 de marzo de 1918 Rumanía se queda de tot ya sin aduya rusa y as potencias centrals tornan a atacar-la. Por o tractau de Bucarest d'o 7 de mayo de 1918 Rumanía ha de ceder Dobrucha d'o sud (cuadrilatero de Silistra) y 170 lugars d'os Carpatos a Hongría. Vlaquia sigue ocupada y ha d'abastir de trigo y petrolio a Alemanya y Austria-Hongría.

L'armisticio de Villa Giusti o 3 de noviembre fa que s'esboldregue l'Imperio Austrohongaro. O gubierno rumano aguarda dica o 10 de noviembre pa continar as hostilidaz en o zaguer inte. O 15 de noviembre os rumanos invaden Transilvania. O 28 de noviembre Bucovina, que heba estau una posesión austriaca, demanda a unión con Rumanía. O 1 d'aviento de 1918 os vlacos de Transilvania y d'Hongría se reunen en Alba Iulia, se constituyen en asamblea y esleyen un Gran Consello nacional que o día 14 demanda a unión con Rumanía. Os saxons s'achuntan o 8 de chinero de 1919. O 24 d'o Parlamento de Bucarest ratifica totas as decisions de unión, incluita a de Besarabia, no reconoixida por a URSS.

En 1919 o Tractau de Saint-Germain-en-Laye con Austria confirma a unión de Bucovina, y o tracto de Neuilly con Bulgaria confirma que Dobrucha d'o sud (Cuadrilatero de Silistra) perteneix a Rumanía. A muga con Hongría y o Reino d'os Serbios, Croatas y Eslovenos queda por definir y se resolverá en o Tractau de Rianón, en o que Transilvania, Crişana y a metat d'o Banato pasarán a Rumanía.

Moldavia en a Gran Rumanía d'entreguerras[editar | modificar o codigo]

En a Gran Rumanía os rumanos representaban o 72 % d'a población, y en Moldavia i heba minorías como os changos, os alemans d'a Mar Negra, Ucraineses (en Bucovina d'o norte), rusos (en Besarabia), "tartaros" (en Besarabia), y a mayor parte d'os chodigos de Rumanía. En 1919 Rumanía firmó o tractau de Minorías establiu por a conferencia de paz y unas garantías pa as minorías s'incluyoron en a constitución de 1923. Manimenos a democracia rumana se desfació y os dreitos a las minorías no siempre se respetoron. Bi habió un periodo reformador con leis agrarias.

A segunda Guerra Mundial[editar | modificar o codigo]

Palacio d'o Prencipe de Moldavia

En setiembre de 1939 Rumanía se declaró neutral, pero acollió a lo gubierno polaco d'o exilio y 100.000 refuchiaus polacos. Dende o 23 d'agosto o protocolo secreto d'o Pacto chermano-sovietico permitió que a URSS invadise Besarabia. O 26 de chunio de 1940 a URSS adreza un ultimatum en o que desiche a cesión de Besarabia y tamién de Bucovina d'o Norte, que no yera mencionada en o protocolo.

A ocupación sovietica ye immediata en Besarabia central se converte en a Republica Socialista Sovietica de Moldavia chunto con Trasnistria, os atros territorios de Besarabia y Bucovina d'o Norte s'adiben a la Republica Socialista Sovietica d'Ucraína.

En chunio de 1941 dimpués de bellas crisis politicas Rumanía entra en guerra contra a URSS fendo liga con Alemanya. Besarabia y Bucobina son recuperadas y s'adibe a Rumanía o districto de Yedisán con Odessa, manimenos a derrota en Stalingrado fa que en abril de 1944 l'exercito royo sovietico siga ya en a muga de Rumanía, que ye invadida ya o 20 d'agosto. O 23 d'agosto un golpe d'estau da o poder a lo rei Miguel, que deposa a Antonescu y fa que Rumanía cambie de bando, declarando a guerra a Alemanya y Hongría.

L'armisticio de Moscú d'o 12 de setiembre estipula que a URSS conservará Besarabia y Bucovina d'o Norte, feito ratificau por o tractau de Paris d'o 10 de febrero de 1947. Este armisticio atorga toz os poders a las fuerzas sovieticas d'ocupación.

O periodo comunista[editar | modificar o codigo]

Moldavia en a epoca comunista

A URSS fa que se creye un gubierno comunista en Rumanía, que esdeviene un estau satelite d'a URSS y a rechión rumana de Moldavia tendrá una historia común con as atras rechions.

En a parte de Moldavia anexionada de nuevo a la URSS a situación será diferent. En as primeras anyadas d'a postguerra o stalinismo fació deportacions ta Siberia y Asia Central y mortaleras de población moldava como en atros países ocupaus fació con polacos, tartaros, alemans, etc....

O rechimen stalinista trayó nuevas poblacions ucranianas y rusas, que en 1989 yeran o 27 % d'a población. Os rusos y ucranians controlaban l'administración y lo partiu comunista moldavo.

L'amostranza en rumano rebló debant de l'amostranza en ruso, que yera a luenga oficial d'a republica dica 1989. A propaganda y a educación sovietica prebó de fer que os moldavos no se considerasen rumanos imposó un secesionismo lingüistico y tamién contribuyó a dar prestichio a la luenga y cultura rusa, y encara muitos moldavos etnicos prefieren parlar ruso que charrar moldavo, y ye a luenga que amuestran a los ninos. En as ciudaz grans o uso d'a luenga rusa ye o predominant.

A primera manifestación nacionalista moldava en a Republica Moldava, en marzo de 1989 estió a publicación d'o diario Glasul en caracters latinos. Dende 1991 l'alfabeto latino ye l'oficial.

Independencia d'a Republica de Moldavia[editar | modificar o codigo]

En chulio de 1990 o parlamento proclamó a sobiranía de Moldavia, y en agosto os gagauzes proclamoron a Republica de Gagauzia, y os rusos d'a marguin ezquierda d'o Dniéster proclamoron a independendia de Transdniestria.

O 27 d'agosto de 1991 Moldavia proclamó a independencia y en aviento Mircea Snegur fue esleito president. A zaguers de 1991 esclata a guerra entre moldavos y rusos d'a marguin ezquierda d'o Dniéster. En chulio de 1992 os presidents Snegur y Eltsin plegoron a un alcuerde que estipulaba que Transdnistria permaneixería en Moldavia y que os rusos tendrían un estatuto especial y que en caso que Moldavia s'adibise a Rumanía os rusos de Transdnistria poderían definir ellos mesmos o suyo futuro. En octubre de 1992 Ucraína y Moldavia firmoron un tractau que reconoixe as mugas como de pa cutio, (o que significaba que Transdnistria no s'adhibiría a Ucraína).

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Nacidos en el extranjero, residentes en Aragón en 2021. Instituto Aragonés de Estadística
  2. (es) TAGLIAVINI, Carlo: Los Orígenes de las lenguas neolatinas. Introducción a la filología romance. Fondo de Cultura Economica.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]