Gypaetus barbatus

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Gypaetus barbatus
Trencaueso
Trencauesos (Gypaetus barbatus)
Estato de conservación

Seguro.
Dominio: Eukaryota
Reino: Animalia
Filo: Chordata
Clase: Aves
Orden: Falconiformes
Familia: Accipitridae
Subfamilia: Gypaetinae
Chenero: Gypaetus
Especie: G. barbatus
Gypaetus barbatus
Linnaeus, 1758

Distribución cheografia de G. barbatus

O trencauesos,[1] cluixiuesos (pronunciau /kluʃi'gwesos/[1]~/kluiʃi'gwesos/~/klutʃi'gwesos/[1]) u crebantauesos[1] (cientificament: Gypaetus barbatus (L., 1758)) ye una especie d'au carnucera falconiforme d'a familia Accipitridae.

Ye un vueitre notablement diferent d'atras aus carnuceras. Recibe o suyo nombre por o suyo costumbre de remontar uesos y closcaranas enta grans altarias ta soltar-los y crebar-los contra la penya ta poder-se-ne minchar o miollo.

Descripción[editar | modificar o codigo]

Os animals adultos arriban a 95 u 100 cm de lonchitut total, o que as fa tornar una d'as aus volanderas mas grans d'Europa. L'amplaria d'alas gosa estar de 275–308 cm, superior a la d'a resta de vueitres y d'alicas.

En o volido, son de buen distinguir por a mida en chunto con a forma d'a coda, con as plumas que i rematan en punta, que fa que l'apéndiz tienga una caracteristica forma de rombo. Os adultos, ademés, tienen as plumas d'a cabeza, o papo y a tripa de color blanquinyosa, amarellisca u narancha, que os fa de reconoixer con facilidat.

Distribución[editar | modificar o codigo]

Habita preferencialment en zonas d'alta montanya, en o Viello Mundo, con poblacions en tres continents: Africa, Asia y Europa, d'entre as que as europeas son as que se troba en pior estau de conservación.

Ye una especie amenazata en amplas zonas d'a suya distribución, y en o continent europeu ye un animal en grau periglo d'extinción que ha disapareixito de bellas zonas a on que dinantes yera abundant. En l'actualidat se'n puede veyer en os Pireneus, en Cinco Villas, Picos d'Europa (reintroducito), norte d'Africa, a Val d'o Gran Rift, Sudafrica, Grecia y dende Anatolia dica os monts Tian Shan y l'Himalaya.

Filiación[editar | modificar o codigo]

O trencauesos ye miembro d'un linache deseparau de a familia Accipitridae de muit antigos. En l'actualidat, as dos solas especies vivas d'ixa rama son ista y l'alica blanca (Neophron pernopterus), que no guardan mas relación evolutiva con a resta de vultres que con os falcons y os esparveros.

Imáchens[editar | modificar o codigo]

Zoonimia[editar | modificar o codigo]

En o dominio lingüistico d'a luenga aragonesa a especie recibe diferents nombres u zoonimos, toz ellos fendo referencia a l'afición d'istes animals por os uesos, pos incluyen o lema «uesos» en a forma, acompanyada de verbos sinonimos como crebar, trencar, cruixir/cluixir/cluchir u romper. A forma mas distribuida en aragonés centro-oriental ye trencauesos, documentada en Benás,[1] Aguilar,[1] a Mula,[1] Chistau, Tella y Panticosa,[1] y se reconoix como antiga en belatros como Puértolas y a Buerda. Se pronuncia con protesi velar.

Atras formas con menor extensión y tamién pronunciadas con protesi velar son: rompeuesos, documentau en Alquezra y en Biarche,[1] en o norte d'o Semontano de Balbastro, y en as Bellostas,[1] en o sud de Sobrarbe; cluchiuesos u cluixiuesos (con pronuncia /klutʃi'gwesos/), emplegadas en o Semontano de Balbastro (Salas Altas, Radiquero[1][2]) y o Viello Sobrarbe,[3] a on que se troba a pronuncia castellanizada /kluxi'gwesos/ , d'alcuerdo con Vidaller;[1] crebantauesos y as variants levantauesos / devantauesos se fan servir en a Val d'Echo;[1] crebauesos se documenta en Benás[1] y cascauesos ye tamién emplegada en o Viello Sobrarbe.[3] Finalment, a forma espernauesos (que viene, posiblement, de o verbo espernar/esperniar: cayer por un cillo, que s'emplega en Sobrarbe) se fa servir (en chunto con trencauesos) en tellán, chistabín, y tamién en a Buerda;

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-89862-35-7
  2. (es) Vocabulario de animales y plantas del Somontano de Barbastro en www.Radiquero.com; Consultau o 12 de chulio de 2011.
  3. 3,0 3,1 (es) TOMÁS ARIAS, Chabier. El aragonés de Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses. Uesca, 1999. ISBN 84-8127-095-4

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]