Chenitivo

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O chenitivo ye un caso d'os sustantivos que indica que un sustantivo concreto ye complemento nominal d'atro.

Se relaciona con o posesivo, pero tien una función mas ampla, porque puet indicar a materia que forma un obchecto.

Cuan se charra d'una palabra en latín se diz en primer puesto lo nominativo y en segundo puesto lo chenitivo porque a vegatas tienen diferent radiz. A radiz emplegata en chenitivo ye la mesma que a emplegata en acusativo, y l'aragonés como ye una luenga d'acusativo, prene precisament a radiz que s'indica en segundo puesto.

  • CRUX, CRUCIS: l'acusativo ye CRUCEM.

En a evolución dende o latín ta as luengas iberorromanicas d'acusativo esta -m se perdió chunto con a declinación:

  • CRUCEM > Cruce (proto-iberorromanz) > Cruz (aragonés)

En aragonés os chenitivos d'a tercera declinación han tenito una evolución pareixita a lo plural:

  • -NIS > -nes (proto-iberorromanz) > -ns.

En o proceso de perduga d'a declinación debantdito os complementos preposicionals con sustantivos con a radiz de l'acusativo substituyoron a lo chenitivo.

  • CRUCIS > De la Cruz
  • HISPANIA DEORUM > Espanya d'os dioses.

Restos d'o chenitivo latín en aragonés[editar | modificar o codigo]

En aragonés bi ha parolas, apellitos, toponimos y trazas de fer frases que se remontan a l'uso d'o chenitivo latín. Estos restos son:

Os días d'a semana, millor conservatas en benasqués:

  • Lluns en benasqués provien d'o latín vulgar tardano Dies lunis, enantes Dies Lunae ("día d'a Luna"), estando un derivato d'o chenitivo.
  • Marz en benasqués provién d'o latín Dies martis ("día d'o dios Marte"), estando un derivato d'o chenitivo de Marte.
  • Miércols (Mierques en benasqués), provien de Dies Mercuris u de Dies Mercurialis, estando o chenitivo de Mercurio.
  • Chueves (Chous en benasqués) provién d'o latín Dies Jovis ("día d'o dios Chupiter), estando un derivato d'o chenitivo de Chupiter.
  • Viernes provién d'o latín Dies Veneris ("día d'a diosa Venus"), estando un derivato d'o chenitivo de Venus.

En a onomastica medieval y a toponimia, dando aspecto de plural:

Ye posible que os apellitos rematatos en -ez, -iz, que tienen una influencia visigoda, proviengan tamién d'o chenitivo latín.

Alwin Kuhn suchiere que ciertas construccions sin preposición en cheso, extensibles a tot l'aragonés, se remontarían a antigas formas de chenitivo sin preposición:[2]

  • si bien quies, has qu'estar-te en lo canto lo fuego.
  • lo demonyo lo tiempo, a lo punto lo día, la puerta la estrabilla, debe estar mas escura que la boca lo lobo, ye mas royo que picha perro.
  • La Puerta la Virhen.
  • Puent la Reina.

Tamién menciona eixemplos provinients d'as investigacions de Saroïhandy en a parla grausina, pero en realidat son construccions que atros autors explican por una tendencia a no fer servir a preposición de, y no a construccions que se remonten a lo chenitivo en latín.

Referencia[editar | modificar o codigo]

  1. (en) Paul M. Lloyd: From Latin to Spanish: Historical phonology and morphology of the Spanish language. American Philosophical Society, 1987 - pp 276-278.
  2. KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]


Casos gramaticals
Ablativo | Acusativo | Chenitivo | Dativo | Ergativo | Locativo | Nominativo | Partitivo | Vocativo