Bosnios

De Biquipedia
(Reendrezau dende Bosnios musulmans)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Bosnios
Bošnjaci
Ninas bosnias
Población total
2,4 - 4,4 millons
Rechions con comunidaz importants
Bosnia y Herzegovina 1.769.592
Estaus Unius 350.000
Alemanya 158.158
Serbia 145.278
Montenegro 53.605
Idiomas
Serbocroata
Relichión
Islam
Pueblos relacionaus
Pueblos eslaus
Mapa

Mayorías de bosnios en verde

Os bosnios[1] son os habitants mayoritarios de Bosnia, y forman minorías en Herzegovina y l'antigo Sanchac de Novi Pazar (entre Montenegro y Serbia). Parlan una luenga eslava meridional; o serbocroata, y son musulmans.

Etnonimo[editar | modificar o codigo]

A mesma denominación d'a nacionalidat bosnia musulmana ye questionable. Bi ha musulmans de luenga serbocroata tamién en Herzegovina, sobre tot en as ciudaz d'a ribera d'o río Neretva. Os musulmans de luenga serbocroata d'o Sanchac de Novi Pazar no han teniu guaire relación con os de Bosnia y Herzegovina, y os musulmans de luenga serbocroata de Kosovo y Macedonya son serbios islamizaus que encara se consideran serbios. Tito introdució a denominación de musulmans pa esta nacionalidat que tampoco yera acertau de tot porque os albaneses que i heba en Yugoslavia son musulmans y porque a nacionalidat "musulmana" yera a que presentaba o mayor porcentache d'ateus.

Dende ambients anglosaxons s'ha cheneralizau a denominación de Bosniaks, que ellos mesmos han acceptau como Bošnjaci fa poco oficialment. Este sufixo -ci ye d'orichen turco y s'ha adaptau a uns cuantos idiomas occidentals con o sufixo -aco present en muitos etnonimos.

Historia[editar | modificar o codigo]

Orichens[editar | modificar o codigo]

Os eslaus d'as montanyas entre o río Sava y la Mar Hadriana no teneban una organización politica tan estable como os eslaus de zonas mes costeras (serbios, croatas) u os bulgaros. D'esta traza yeran baixo a influencia occidental d'os croatas y hongaros, catolicos y oriental d'os serbios, bulgaros u Bizancio, ortodoxos. En a primera mención de Bosnia por Costantín Porfirocheneta Bosnia ye descrita como un principau serbio, (s'ha d'aclarir que a tierra dita Bosnia orichinariament yera a cuenca d'o río Bosna, actual Bosnia oriental).

En os sieglos XI y XII Bosnia estió primero baixo sobiranía bizantina, a traviés d'intermediarios croatas u serbios, dimpués fue adhibita a lo reino serbio de Raška, dimpués estió baixo dominio hongaro, dimpués tornó breument a dominio bizantín, y cuan en 1180 morió Manuel I Comneno os bizantins perdioron o control de Bosnia, control que no recuperoron ni os croatas ni os hongaros, por o que Bosnia se convertió en una entidat politica independient por primera vegada. O estau de Bosnia existió de bella traza dende l'anyo 1180 dica 1463, a pesar d'invasions d'os hongaros, que reclamaban este territorio. Os sobirans bosnios mes prominents fuoron o Ban Kulin (1180-1204), o Ban Stjepan Kotromanić (1322-1353) y o rei Tvrtko I (1353-1391).[2]

En o sieglo XII amaneixió a Ilesia de Bosnia, considerada heretica tanto por os catolicos como por os ortodoxos y que prenió importancia en os sieglos XIII y XIV. Os seguidors d'esta ilesia son conoixius como bogomils, y muitos historiadors la veyen como una extensión d'o bogomilismo que apareixió en Bulgaria. Os historiadors modernos posan en duda que a ilesia bosnia fuese bogomila.[2]

En o sieglo XIV s'imposó a dinastía d'os Kotromanić, Tvrtko I encomenzó una expansión territorial y s'anexionó Hum (Herzegovina) y part de Dalmacia. O principe Lazar de Serbia, que yera en guerra contra os otomans li cedió una part important d'o que huei ye Montenegro en pagas por aduya militar.[3] Tvrtko I se proclama en 1390 como "rei de Serbia, Bosnia, Croacia y Primirje" (o litoral). Cuan en 1391 muere Tvrtko bi ha problemas por a sucesión.

Dominación Otomana[editar | modificar o codigo]

Dimpués d'a muerte de Tvrtko I en 1391 o suyo reino s'esminglanó. As zagueras decadas d'a Bosnia independient medieval fuoron decadas de guerra civil, intervencions d'os hongaros y principio d'a invasión otomana. Bosnia encomenzó a ser ocupada por os otomans y en 1436 os bosnios habioron de pagar-lis tributo. En 1448 os otomans ocuporon una parte important d'o centro de Bosnia, a comarca de Vhrbosna, (de dimpués se convertió en Sarajevo).[2] En 1465 tota Bosnia ya ye ocupada por os otomans, resistindo mes tiempo o país de Hum. En Hum o voibod Stefan Vukcic se posó baixo a protección d'o Sacro Imperio y prene en 1448 o títol chermanico de duque (herzeg) de Santa Sava y d'esta traza Hum (a Chelmenia d'os "Anales de la Corona de Aragón") pasa a denominar-se Herzegovina. En 1482 Bosnia-Herzegovina s'adiben a l'Imperio Otomán.

Bosnia fue absorbida a escape por l'Imperio Otomán y fue dibidida en Sanchacs (districtos administrativos y militars). En 1580 Bosnia y parz mugants de Croacia y Serbia adquirioron a categoría de Elayet, o provincia de l'Imperio, que conservó dica a fin d'o dominio otomán.[2]

Muita población se converte a l'islam. Bi ha una teoría popular que explica a conversión de muitos bosnios a lo islam por que ixo permitiba a los bogomils de continar estando diferents tanto d'os catolicos como d'os ortodoxos. Manimenos s'ha de fer notar que os albaneses no heban estau bogomils y tamién se convirtioron mayoritariament, que bi ha testimonios de eslaus catolicos de Bosnia que se convirtioron a la relichión musulmana, y que una d'as zonas de Bosnia de mayor predominio musulmán (Bihać) yera una zona croata y catolica. Ye mes verosimil que a conversión a lo islam siga o deseyo d'os sinyors feudals bosnios de conservar os privilechios. Atros puntos de vista lo explican dende un punto de vista economicista: as ciudaz de Sarajevo y Mostar teneban muita presencia musulmana y yera imposible tener una buena vida social u un prestichio social u puyar socialment sin convertir-se a lo islam. Tamién podió influir o deseyo de no pagar o impuesto dito harach que heban de pagar os cristianos.

Os otomans empentoron a repoblación d'o norte y l'ueste de l'actual Bosnia, y se fació sobretot con "vlacos"[2](s'ha d'aclarir que os otomans diciban vlacos a toz os nativos cristianos de Bosnia y no especificament a los que charraban arrumano), que corresponden a la población ortodoxa y de luenga serbocroata que huei ye mayoritaria en a comarca de Banja Luka.

Cuan os austriacos reconquieren Croacia y Hongría a zaguers d'o sieglo XVII y XVIII Bosnia contina estando una parte de l'Imperio Otomán con gran importancia estratechica. En a guerra de 1683-1699 os austriacos reconquioron Hongría y Eslavonia y muitos musulmans en fuyoron y s'establioron en Bosnia. En 1697 o principe Euchenio de Saboya adrezó un exercito chico enta Bosnia central, amenazó Sarajevo y se'n tornó t'Austria con muitos bosnios catolicos (que dende o punto de vista actual serían croatas).[2] Os austriacos conseguirán ocupar a ribera sud d'o Sava entre 1718 y 1739, y as mugas no cambiarán dica 1918.

As crisis bosnias[editar | modificar o codigo]

En o sieglo XIX os otomans preban d'introducir reformas que no intresan a la oligarquía feudal, que fomentan revueltas. Omer Paixá, un serbio de Croacia, restableix l'orden en 1850 y imposa una administración centralizada. En 1862 os cristianos se sublevan y en 1875 esclata una revuelta campesina en Herzegovina que contina por Bosnia. Os serbios y montenegrins lo refirman. Se produce una crisi internacional que será motivo d'o congreso de Berlín de 1878, que deixará que l'Imperio Austrohongaro ocupe y administre Bosnia-Herzegovina y prenga o control d'o Sanchac de Novi Pazar. En 1882 Bosnia queda baixo un gobernador civil, l'hongaro Béni Kállay, que ocupa o puesto dica 1903.

A segunda crisi se produce dimpués d'o 5 d'octubre de 1908 cuan o Gubierno austrohongaro decide d'anexionar-se Bosnia-Herzegovina y tornar a los otomans o Sanchac de Novi Pazar. Rusia lo acepta (Enfeblida por una derrota en Manchuria y por una revolución), y Serbia lo reconoix en marzo de 1909.

Bosnia en l'Imperio Austrohongaro y a primera Guerra Mundial[editar | modificar o codigo]

Bosnia-Herzegovina no s'une ni a Austria ni a Hongría y ye un condominio. Bi ha un prochecto de fer un estau serbocroata dentro de l'Imperio Austrohongaro pero no se acabará posando en practica a ideya.

En Bosnia bi ha nacionalistas serbios que deseyan que Bosnia faiga part de Serbia. O 28 de chunio de 1914 l'archiduque Francisco Ferrando muere en un atentau en Sarajevo obra d'o nacionalista serbobosnio Gavrilo Princip. Se demostró que l'atentau heba estau preparau en Belgrado por a sociedat secreta Man Negra dirichida por o cabo d'o servicio d'información d'o Estau mayor serbio. O Gubierno austrohongaro adreza un ultimatum a Serbia que no acepta y conduce a la primera Guerra Mundial.

Bosnia en o periodo d'entreguerras[editar | modificar o codigo]

A zaguers de 1918 Bosnia-Herzegovina desapareix y ye adhibida a lo Reino d'os Serbios, Croatas y Eslovenos. Mientres o Gubierno d'o estau recientment constituito preneba o control de Bosnia-Herzegovina os bosnios musulmans cayoron victimas d'os voluntarios serbios que saqueyaban o territorio. Muitos musulmans se'n fuoron ta Turquía. Una vegada que l'orden yera establiu en a propaganda nacionalista serbia os bosnios yeran presentaus como galvans, maltraballas y inutils y que lis caleba rehabilitación pa recuperar a identidat serbia. En a reforma agraria de 1919 expropioron a los propietarios musulmans. Os bosnios musulmans de totas as clases socials creyan un frente uniu, a Organización Yugoslava, con seu en Sarajevo. En 1929 Bosnia-Herzegovina desapareixe como entidat administrativa y ye repartida en cuatre banovinas con unas mugas que preban de deixar a los bosnios como minoritarios en cadaguna. Os bosnios no podeban influir sobre o Gubierno, dominau por o centralismo serbio. Os bosnios optoron por o yugoslavismo, que lis ofreixeba un refuchio entre os nacionalismos serbio y croata.

Bosnia en a segunda Guerra Mundial[editar | modificar o codigo]

En 1941 tota Bosnia-Herzegovina será adhibida a lo Estau Independient de Croacia, os bosnios serán consideraus croatas y posarán un vicepresident bosnio musulmán.

En 1941 os partisans de Tito son vencius en as montanyas de Serbia y pasan a primers de 1942 a Bosnia. En Bihać fundan un Exercito nacional de liberación. Os alemans contraatacan y lis obliga a reblar y refuchiar-sen en Montenegro. En setiembre de 1943 os italianos capetulan y Tito torna a entrar en Bosnia establindo un Comité de liberación en Jajce.

Entre 1942 e 1944 os ustaixas croatas mirarán d'eliminar a población serbia fendo mortaleras grans. En represalia os guerrillers serbios monarquicos (chetnics) feban mortaleras de bosnios musulmans en as zonas que controlaban. S'organizó una división d'as SS con bosnios musulmans que tamién mataban serbios. Cualques bosnios s'organizaban en unidaz d'autodefensa, pero cada vegada mes yugoslavos de totas as nacionalidaz veyeban que a sola salida yera unir-sen a los partisans.

Bosnia Herzegovina en a Yugoslavia de Tito[editar | modificar o codigo]

En 1946 o rechimen de Tito instituyó a Republica Socialista de Bosnia y Herzegovina pa evitar enfrentamientos entre serbios y croatas. Bi ha un esfuerzo d'industrialización pero Bosnia-Herzegovina contina estando una zona pobre. En aviento de 1990 bi ha eleccions libres y o 84 % d'os escanyos se reparten entre partius representants d'as nacionalidaz: bosnios 36 %, serbios 30 % y croatas 18 %.

A guerra d'independencia de Bosnia Herzegovina[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra d'independencia de Bosnia-Herzegovinaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cuan o principio d'a guerra d'independencia croata bi ha tensión en a Republica Socialista de Bosnia y Herzegovina, os bosnios y croatas deseyan a independencia y os serbios s'oposan a esta independencia. Se contempla a ideya d'a partición de Bosnia en tres parz, ideya a la que se oposan os bosnios.

En marzo de 1992 bi ha un referendum boicoteyau por os serbios que proclama a independencia d'a Republica de Bosnia y Herzegovina y poco dimpués se forma a Republica Serbia de Bosnia y Herzegovina que encomienza a guerra prenendo o control d'as zonas de mayoría serbia y atacando zonas con muita población serbia como Sarajevo (a ciudat ye de mayoría musulmana pero os lugars d'a comarca no), Posavina (de mayoría croata pero necesaria pa dar continuidat territorial a los serbios), y ciudaz grans de Bosnia oriental de mayoría musulmana. En a zona de Bosnia oriental cerca d'a muga os bosnios no controlan que bel enclau como Gorazde, Srebenica, Zepa, etc... A lo principio os croatas luitaban contra os serbios chunto con os bosnios y prenen o control d'Herzegovina occidental y muitas localidaz de Bosnia central de mayoría croata u de mayoría musulmana como Kiseljak. Os refuchiaus bosnios d'atras zonas fan que aumente o porcentache de población musulmana en puestos como Mostar.

O 22 de mayo de 1992 a Onu reconoix a independencia d'a Republica de Bosnia y Herzegovina, pero en ixos días os serbios y croatas negocian en secreto a partición de Bosnia. Mientres os bosnios, que no s'heban preparau pa a guerra, no pueden recuperar as zonas que pierden y tienden a reblar, os croatas mantienen as suyas posicions y funcionan d'una traza cada vegada mes autonoma con respecto a lo Gubierno bosnio, y plegan a fer treguas con os serbios.

En a santmigalada de 1992 se producen os primers enfrentamientos greus entre bosnios y croatas. En octubre de 1992 Bosanski Brod caye en poder d'os serbios, que tienen ya asegurau o corridor entre Banja Luka y Bosnia oriental. Tamién en octubre de 1992 Jajce caye en mans d'os serbios dimpués de combates entre croatas y bosnios por o control de Bosnia Central.[4]

En chinero de 1993 o plan Vance-Owen proposa a división de Bosnia-Herzegovina en 10 provincias autonomas, 3 de musulmanas (Bihać, Zenica y Tuzla), 3 de croatas (Mostar, Kupres y Posavina) y 3 de serbias (Bosnia Occidental, Bijeijna y Herzegovina oriental) y una común (Sarajevo). Os serbios no aceptan y a guerra contina. Tamién en chinero de 1993 bi ha violentos combates entre croatas de Bosnia-Herzegovina y tropas musulmanas.[4]

Se suceden plans de paz que no se aceptan y altos o fuego que no se respetan. A Unión Europea se mostró un intermediario ineficient y iba estando substituyida por Estaus Unius. O principal d'a guerra yera o enfrentamiento de croatas y bosnios en Bosnia central. A guerra yera perén en Gornji Vakuf. En chunio de 1993 bi ha una ofensiva bosnia musulmana en Travnik contra os croatas,[4] os croatas pierden a ciudat y se refuchian en territorio ocupau por os serbios. O 28 d'agosto de 1993 s'estableix oficialment a Republica croata de Herzeg-Bosnia. En octubre de 1993 bi ha atra ofensiva musulmana en Vares en a que os croatas fuyen d'a ciudat perdiu.[4] Os serbios, que ya teneban lo que quereban se limitaban a ir ocupando as ciudaz que resistiban aisladas en Bosnia Oriental u a abanzar por Bosnia Central aproveitando que i luitaban os croatas y bosnios.

Os bosnios yeran mes lumerosos y poquet a poquet prenioron o control de muitas localidaz de Bosnia central. En Bosnia central os serbios y croatas yeran aligaus pero en Herzegovina os serbios yeran aligaus d'os bosnios. En Bihać os bosnios locals s'heban declarau autonomos d'os bosnios de Sarajevo, teneban o refirme d'os serbios y encomenzó una guerra en a que as autoridaz de Sarajevo forachitoron a los bosnios autonomistas.

Estaus Unius y a Unión Europea replanteyoron a cuestión con o prochecto de formación d'una federación croata-musulmana y forzoron que os croatas y bosnios continasen chuntos, (encara que a guerra entre os dos bandos tardó en aturar-se). Con os dos bandos chuntos i habió primero unos abances en Bosnia Oriental cerca de Tuzla y en Bosnia central prenendo a ciudat de Kupres.

Os serbios prenioron Srebenica y facioron una gran mortalera, (mes rapida y gran que as atras que heban feito en atras ciudaz de Bosnia Oriental). Por ixos mesmos tiempos l'exercito croata de Bosnia aduyau por l'exercito croata abanzoron por Bosnia Occidental cerca d'a muga pa aislar a capital de Krajina Knin.

En verano de 1995 a guerra cambió de tot. Os croatas heban recuperau Krajina y os bosnios de Bihać ya no yeran rodeyaus de serbios y podioron abanzar enta l'este. Un nuevo atentau en Sarajevo estió enchaquia pa que a Otan bombardeyase as posicions serbias arredol de Sarajevo. Os croatas de Bosnia central abanzaban por a meseta de Kupres y recuperoron Jajce. Os bosnios de Bosnia central tamién abanzoron enta l'ueste y ocuporon enclaus serbios que i heba en a mesma Bosnia central. Os serbios d'a comarca de Banja Luka reaccionoron con mes expulsions y mortaleras.

Estaus Unius forzó que o 21 de noviembre de 1995 se firmase a paz de Dayton, que divide o estau bosnio en dos entidaz pseudoestatals: a Federación croata-musulmana y a Republica Serbo-bosnia.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 (en) History of Bosnia-Herzegovina. Articlo tetulau Balcan States en a edición de l'año 2007 d'a Enciclopedia Britannica
  3. (en) Enciclopedia Britanica. 1990.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 (es) Carlos Taibo, José Carlos Lechado: Los conflictos yugoslavos: una introducción. Editorial Fundamentos, 1993.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • (en) History of Bosnia-Herzegovina. Articlo tetulau Balcan States en a edición de l'anyo 2007 d'a Enciclopedia Britannica.