Aves

De Biquipedia
(Reendrezau dende Au)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Aus, aves
Rechistro fosil: Dende o Churasico dica l'actualidat
Cormorán
Phalacrocorax auritus
Dominio: Eukaryota
Reino: Animalia
Filo: Chordata
Subfilo: Vertebrata
Intrafilo: Gnatostomata
Superclase: Tetrapoda
Clase: Aves
Linnaeus, 1758
Órdens
    • 29 órdens (Se veiga o texto)

As aus (ditas cientificament Aves) constituyen una clase d'animals vertebratos amniotas con a sangre calient, que a suya caracteristica mes conoixita ye tener o cuerpo cubierto de plumas, un pico sin de dients (encara que bellas especies fosils en teneban) y las estremidaz anteriors modificatas como alas. Totas as aus son oviparas, ixo ye, que ponen uevos, y cuasi totas alimentan as suyas crías dimpuesas. Se considera que son descendients d'os dinosauros y asinas pues, forman en chunto con os crocodilos o grupo d'os Archosauria no extinguitos. Cientificament, as aus son un grupo especializato dentro d'os Reptilia. O termin etimolochico au a sobén s'ha substituyiu en mutos dialectos aragoneses per o castellanismo "ave". Os terminos paixaro/paixarico (en aragonés occidental y central) y mesmo en chistabín, y muixón (en aragonés oriental y aragonés centro-oriental) no fan referencia soque a os animals de mida mes chicota adintro d'este grupo.

Se'n conoixe mes de 9.700 especies en tot lo mundo, cuaternadas en 29 órdens, cadaguna d'estas subdividita en familias (bellas 165) y cada familia subpartita en cheneros (arredol d'os 2.000). A diversidat d'as aus ye bien gran, y s'han puesto adaptar ta una gran cantidat d'ambients. Ixo ya el demostró Darwin dimpués que fayó os suyos estudios sobre os pinzanos d'as Islas Galapagos. Ye asinas como se son tornatos os vertebratos terrestres mes abundants.

Evolución y taxonomía[editar | modificar o codigo]

As aus mes antigas conoixitas son os Archaeopterix, animals chicoz con trazas de l'esqueleto bien primitivas y reptilianas. Huei s'ha quiesto considerar que las aus derivan de dinosauros chicoz con plumas, carnivoros, que talment yeban ya ta part d'alavez capables de fer volitos curtos. Esto ye refirmato per a troballa de cualques fosils de dromaeosauridos, como os microrraptors, que ya teneban alas. Manimenos, que amaneixese plumas en os dinosauros no estió pas una adaptación ta volar, sino que, probablement, estió una traza d'amillorar a suya homeotermia (conservación d'a calor corporal), pos cal pensar que huei s'ha quiesto demostrar que ixes tipos de dinosauros teneban mayoritariament a sangre calient. Tamién puet estar que fesen servir as plumas que yeban en as estremidaz anteriors ta encorralar as presas mes chicotas. A estructura actual d'as plumas como formadoras d'a superficie d'as alas se fayó bien luego, habe ya mes de 150 millons d'anyos, y fayó puesto dimpués ta la variedat d'aus que existe huei, meyando-be la evolución diverchent.

A hipotesi que diz que as aus no son descenditas d'os dinosauros, sino d'altros tipos de reptils ditos tecodontos, ye descartada de tot, anque habe 30 anyos encara yeba la mes refirmata. S'ha trobato a-saber-los dinosauros no avians que teneban protoplumas similars a pelos (Sinosauropterix, Dilong, Beipiasaurus'', etc) y tamién con plumas autenticas bien desarrollatas (Sinornitosaurus, microrraptors, Caudipterix, Velocirraptor[1][2], etc), amés de bellas aus con caracteristicas inconfundibles d'os dinosauros (Confuciusornis, Archaeopterix, etc.). Cuan s'ha feito platero que las aus yeban d'orichen dinosauriano, s'han habito a clasificar filocheneticament dintro d'o grupo Maniraptora, y alavez dintro de Tetanurae, Theropoda, Dinosauria, Reptilia, etcetera.

Taxonomía[editar | modificar o codigo]

A primera clasificación cientifica d'as aus la fayoron Francis Willughby y John Ray en o suyo libro Ornithologiae, publicato en o 1676.[3] Carolus Linnaeus modificó la fayena que heban feita en 1758 ta creyar a clasificación taxonomica que encara s'emplega huei.[4]

As aus son categorizatas como una clase con o nombre latín d'Aves dillá d'a primera taxonomía de Linneu. En Taxonomía Filochenetica, as aus s'encuadran en o clado d'os Theropoda (dinosauros carnivoros bipedos).[5] As aus y os Crocodylia, en chunto son o zaguer grupo de supervividors d'o clado Archosauria. Filocheneticament, as aus gosan de definir-se como as descendients d'un ancestro común, o cual se postula que estió Archaeopterix lithographica,[6] dimpués que no se'n ha puesto conoixer d'altro. Archaeopterix, que fayó parte d'a fauna d'o Churasico tardano (d'entre 155 y 150 millons d'anyos habe), ye l'animal mes antigo que se conoix que encara se l'ha puesto decir au. Belaltros pensadors han clasificato como Aves només que aquellas que fuesen mes como las modernas, excluindo-be a mes gran parte d'as aus que no se conoixen sique per os fosils,[7] parcialment tamién ta privar que bi hese incertezas sobre d'a colocación de l'Archaeopterix en relación con os animals tradicionalment ditos dinosauros teropodos.[8]

Adaptacions en os picos ta poder-se alimentar:
A.- Nectarivoras
B.- Insectivoras
C.- Granivoras
D.- Sementeras
E.- Pescataires
F.- Pescataires en arrastrando
G.- Filtradoras
H.- Examinadoras de superficies
I.- Examinadoras
J.- Rosadoras
K.- Rapinyadoras

Ta clasificar-las, as aus se dividen tradicionalment en tres subclases: Archaeornithes, Enantiornithes y Neornithes. As primeras, primitivas aus que as suyas vertebras en a coda no s'han fusionato, treito d'as zagueras que son as solas supervividoras, con as vertebras d'a coda fusionatas.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • (es) Blasco Zumeta, Javier. Guía de Aves de Las Cinco Villas.Adefo 2009, Exeya d'os Caballers. ISBN 978-84-8321-971-3.
  • (es) Blasco Zumeta, Javier. Guía de Aves de Aragón. Editorial Prames. ISBN 978-84-8321-423-7.
  • (es) Lawrence Michael. Huellas y señales de las aves de España y de Europa: Guía de identificación. Editorial Omega, 2003. ISBN 978-84-2821-338-7

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (en) Turner, Makovicky, P.J.; and Norell, M.A. (2007). "Feather quill knobs in the dinosaur Velociraptor" (pdf). Cience 317 (5845): 1721.
  2. (en) Xu Xing, Zhou Zhonghe, Wang Xiaolin, Kuang Xuewen, Zhang Fucheng & Du Xiangke (2003). "Four-winged dinosaurs from China". Nature (421): 335–340. DOI:10.1038/nature01342.
  3. Del Hoyo, Josep, Andy Elliott & Jordi Sargatal Handbook of the Birds of the World Vol 1 1992. Barcelona: Lynch Edicions, ISBN 84-87334-10-5
  4. {{{títol}}}.((de) online en Göttinger Digitalisierungszentrum)
  5. Livezey, Bradley C. & Zusi, Richard L. (2007): Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion. Zoological Journal of the Linnean Society 149 (1), 1–95. DOI:10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x
  6. Currie PJ & Padian K, {{{títol}}}.
  7. K. Padian, {{{títol}}}.
  8. (en) Phylonames

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]