Aragonés ayerbense

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Ayerbense


Situación de l'ayerbense
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País Aragón
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Semontano d'Ayerbe
Lugars principals Agüero, Ardisa, Ayerbe, Biscarrués, Concilio, Erés, Fontellas, Os Anguiles, Linars de Marcuello, Lobarre, Murillo de Galligo, Piedramorrera, Puent de Luna, Riglos, Sarsamarcuello, Santolaria, Santa Engracia y Sant Felices
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en {{{oficial}}}
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por {{{regulau}}}
Vitalidat Baixa
Literatura
Escritors principals Luis Pérez Gella, Chusé Antón Santamaría Loriente
Rasgos dialectals Occidentals, pero tendent a la castellanización
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}

L'ayerbense u semontanés d'Ayerbe ye la parla comarcal aragonesa que se charra en Ayerbe y a suya redolada: Agüero, Ardisa, Ayerbe, Biscarrués, Concilio, Erés, Fontellas, Os Anguiles, Linars de Marcuello, Lobarre, Murillo de Galligo, Piedramorrera, Os Corrals, Riglos, Sarsamarcuello, Santolaria, Santa Engracia y Sant Felices. Tiene mas vitalidat en Agüero y Lobarre. A localidat d'Agüero figura en l'ALEANR con a sigla Hu 112 y a localidat d'Ardisa con a sigla Z 202.[1]

Denominación[editar | modificar o codigo]

Tradicionalment os habitants d'a redolada d'Ayerbe han denominau a la suya parla u fabla charrar basto, y asinas lo documenta l'ALEANR en Agüero.[1] A denominación d' ayerbense no ye popular y talment s'haiga orichinato en ambients filolochicos por ciertas obras de Tomás Buesa Oliver, ixemenando-se a conoixencia d'o termin con a Gran Enciclopedia Aragonesa.

Fonetica[editar | modificar o codigo]

  • Encara que no predomina a sonoricación d'a -P-, -T-, -K- latinas, d'alcuerdo con a suya localización meridional, existen bels casos de conservación de xordas intervocalicas: forato, betiello, capino, y mesmo casos que no se troban a ormino en comarcas mas a o norte: allaca, chinipro.
  • Encara existen casos de conservación d'a -x- aragonesa, por eixemplo se conserva en ixe, ixa, ixos, ixas.
  • Se conservan muitos casos d'epentesis antihiaticas sobre tot en formas verbals d'os rematatos en -yer y en -yir:
    • cayer, escayer, trayer, sayeta, tú leyas, yo/el seya, freyir/friyir, vusotros creyís, reyir, vusotros veyís, criyer, él riye, fuyir, creyer, ecetra...

Morfolochía[editar | modificar o codigo]

  • L'articlo definito ye o cheneral en aragonés, o, os, a, y se contraye con as preposicions: d'a, enta la:
    • baixaron t'o patio, enta do vas, pa remate d'as fainas
  • A preposición "de" se fa i (cuan a palabra primera remata en vocal): un vaso'i vino
  • O plural de bel ye bels, que seguntes as normas graficas de l'Estudio de Filolochía Aragonesa, s'ha d'escribir bels.
  • En a parella a ormino / a sobén se diz a ormino
  • O participio ye o mas común en aragonés: -au, -iu, pero existen bels repuis de participios en -ato, -ito lexicalizatos: cazata, colorito, forato, pixata, escupito.
  • Os cherundios se fan dende o tema de perfecto, como tuviendo, quisiendo, ficiendo (pero tamién existe fiendo).
  • As rematanzas d'a 3a persona d'o plural d'o pasau perfecto son as castellanas -aron, -ieron (mincharon, bebieron).
  • Ye perdiu o morfema aragonés d'a 2a persona de plural, que se fan en -is, como en feis, minchais.
  • O verbo fer prene bellas formas castellanas: tu faces, el face en cuenta de tu fas, el fa, pero a resta de conchugación fa fer, fago, femos, feis, feba.
  • As rematanzas en -t se pronuncian en -r (como en verdat (pronunciau verdar) u en o caso d'o diminutivo -et), como mocet (pronunciau mocer).

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]


Variedatz meridionals de l'aragonés
Ayerbense | Aragonés d'o Semontano de Balbastro incluindo o Navalés | Aragonés d'o Viello Sobrarbe